برکات حضرت معصومه (س) در شهر قم و تأثیر این شهر بر کل ایران آن چنان مهم بوده و هست که سال‌ها دل و دیده میلیون‌ها زائر و مجاور و جهانگرد را به خود مشغول داشته است. این تأثیر نه تنها برای زائران مشتاقی که از راه‌های دور به عشق زیارت مرقد مطهر این دخت عصمت و یادگار امام موسی کاظم (ع) با ارادت خالصانه به آن مکان مقدس می‌شتابند ملموس است بلکه حتی برای کسانی که با انگیزه‌های غیر مذهبی وارد این مکان شده‌اند و یا از این دیار عبور کرده‌اند پر جاذبه و شگفت انگیز بوده است.
بعد از ورود حضرت معصومه (س) به قم و دفن پیکر مطهر آن حضرت در این سرزمین، علویان و سادات بیشتری به این شهر روی آوردند؛ توجه شیعیان به این نقطه فزونی یافت و علما و مشاهیر شیعه در طول تاریخ به این مکان مقدس توجه نشان دادند؛ مهاجرت به این شهر زیاد شد و موقعیت مذهبی قم تثبیت و استحکام تاریخی یافت.
قم با این ویژگی‌ها در میان شهرهای شیعه نشین از شهرت جهانی برخوردار شد و یکی از شهرهای مهم جهان اسلام به شمار آمده و از مراکز مهم فرهنگی و فقهی شیعه گردید و از همه مهم تر به عنوان هسته مرکزی و پایگاه اصلی بزرگ‌ترین و با شکوه ترین انقلاب در تاریخ جهان گردید.
در این جا به فهرست برخی از نتایج ورود حضرت معصومه (س) به شهر قم می‌پردازیم:
گسترش شهر قم
شهر قم به تدریج از شمال شرقی به جنوب غربی که محل دفن آن حضرت بود کشیده شد به طوری که حرم فاطمه معصومه (س) که در حاشیهٔ شهر قرار داشت امروزه در مرکز شهر و در آبادترین قسمت آن واقع است.
اهمیت یافتن قم
توجه پادشاهان و حاکمان و طبقات گوناگون مردم به این شهر و کوچ بسیاری از افراد مشتاق اهل بیت (ع) برای اقامت در آن به‌دلیل مدفون بودن حضرت معصومه (س) در این شهر است.
استحکام مذهبی قم
قم از جنبهٔ مذهبی استحکام ویژه ای یافته و مرکز روحانیت شیعه شد و عده ای از بزرگ‌ترین علمای شیعه از آن جا برخاسته یا در آن اقامت کرده‌اند.
کثرت سادات در شهر قم
بعد از دفن حضرت معصومه (س) عدهٔ بسیاری از فرزندزادگان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و موسی بن جعفر و علی بن موسی الرضا (ع) و از فرزندان محمد حنیفه و زید بن علی بن الحسین و اسماعیل فرزند امام صادق (ع) از اطراف به قم روی آوردند. از آن جا که این شهر از ابتدا مورد نظر آل علی بوده و مردم نسبت به اولاد پیغمبر (ص) ارادت و علاقهٔ خاصی داشته‌اند به تدریج بعد از ورود حضرت معصومه (س) به قم، قم از نظر کثرت سادات موقعیت بی نظیر و یا کم نظیری یافته است.
امروزه کثرت سادات قم به خوبی محسوس و مشهود است و چند محله به نام علویان و سادات است از جمله محلهٔ سیدان، محلهٔ موسویان، محلهٔ موسی مبرقع و همچنین وجود سادات برقعی و رضوی و چاووشی و غیره نشانگر این حقیقت است.
توجه به امام‌زادگان
مردم قم از اوایل قرن سوم هجری که فاطمهٔ معصومه (س) در قم مدفون شد در بزرگداشت مقابر اولاد پیامبر (ص) همان تلاش را کردند که در زمان حیاتشان از آنان به عمل می‌آوردند. ساختن بناهای مجلل و بارگاه و گنبد و وقف اموال در این راه از جملهٔ این تلاش‌هاست. در دورهٔ صفویه و قاجاریه بعضی از جهانگردانی که به ایران آمده و از قم عبور کرده‌اند در سفرنامه‌های خود امام‌زادگان قم را وصف نموده و حتی در پاره ای از آن‌ها در شمارش تعداد امام-زادگان افراط کرده‌اند.
پرورش علمای بزرگ در شهر قم
یکی دیگر از برکات فاطمهٔ معصومه (س) پرورش عالمان و اندیشمندان بزرگ در این شهر است که به نام بعضی از آنان اشاره می‌شود:
- علی بن حسین بن بابویه قمی، پدر شیخ صدوق یا صدوق اول؛
- محمد بن علی بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق و نویسنده نزدیک به 300 کتاب در اصول و فروع؛
- محمد بن حسن صفار، از یاران نزدیک امام حسن عسکری (ع)؛
- احمد بن اسحاق قمی، وکیل امام حسن عسکری (ع) در قم و سازندهٔ مسجد معروف امام به دستور آن حضرت؛
- احمد بن ادریس قمی، از محدثان شیعی؛
- زکریا بن آدم، از اصحاب امام رضا (ع)؛
- ابو عبداللّه محمد بن خالد برقی، ادیب، محدث و نویسندهٔ کتاب‌های مهمی همچون: التنزیل و التعبیر، کتاب العلل، کتاب یوم و لیله؛1
- احمد بن محمد بن خالد برقی، منسوب به برقرود قم و نویسندهٔ کتاب‌های فراوانی همچون المحاسن، کتاب التبلیغ و الرساله، کتاب التراحم و التعاطف، و غیره که تألیفات وی به ده‌ها جلد بالغ می‌شود؛2
- علی بن ابراهیم قمی، مفسر معروف؛
- خواجه نصیر الدین طوسی جهرودی، معروف به استاد البشر و از افتخارات جهان اسلام؛
- صدر المتألهین شیرازی، که آثار برجستهٔ فلسفی از جمله: اسفار اربعه، شواهد الربوبیه، شرح کافی و... را پدید آورد؛
- ملأ عبدالرزاق لاهیجی، فیلسوف و حکیم نامدار شیعه در قرن 11 و صاحب کتاب‌های شوراق الالهام و گوهر مراد؛
- حاج ملأ مهدی قمی نراقی، نویسندهٔ جامع السعادات؛
- میرزا ابوالقاسم قمی (میرزای قمی)، صاحب قوانین و دارای کرامات بی شمار.
و صدها عالم و دانشمند و شاعر و وزیر و مورخ و رجال علمی و مردان سیاست و وزارت از این خطه ظهور نموده‌اند که تفصیل آن در جای خود بیان شده است.3
حوزهٔ علمیه قم
یکی دیگر از برکات مزار مقدس بانوی دو عالم حضرت معصومه (س) در شهر قم رونق گرفتن حوزه علمیه می‌باشد. پیشینهٔ این کانون علم و فقاهت به قرن‌ها قبل بر می‌گردد. ابراهیم بن هاشم قمی، سعد بن عبد الله قمی، احمد بن اسحاق قمی، علی بن بابویه قمی و ده‌ها محدث و عالم شیعی از اوایل قرن سوم هجری به بعد زمینهٔ گسترش علم و ادب و حدیث را در این شهر ایجاد کرده بودند. این حوزه علمی کم و بیش تداوم داشت و ترویج علم در این شهر همچنان در طول تاریخ ثمرات پر باری به همراه می‌آورد تا آن که مرحوم میرزای قمی، عالم جلیل القدر عصر قاجار به این شهر روی آورد و به حرکت علمی این دیار شتاب بخشید.
هجرت ملأ صدرا، فیلسوف نامی شیعه به قم چهرهٔ دیگری به این حرکت داد. سکونت مرحوم فیض کاشانی در قم و تأسیس مدرسهٔ فیضیه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س) رشد فکری و فضای علمی این شهر را دگرگون نمود.
این رشد علمی همچنان رو به بالندگی بود تا در سال 1315 شمسی مرحوم شیخ عبدالکریم حائری پرچمدار علم و فضیلت از اراک به قم آمده و روحی تازه به کالبد این کانون فقاهت و معنویت دمید. اقبال آیت الله العظمی بروجردی به قم فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی را در این شهر تسریع نموده، همچنین ورود مراجع و دانشمندان شیعی و همراهی آنان با حرکت حوزهٔ علمیه در شکوفایی آن نقش به سزایی داشته است.
هم اکنون خیل عظیمی از طلاب و دانش پژوهان علوم اسلامی در این حوزهٔ مقدسه به تحصیل و تدریس اشتغال دارند که با زعامت مراجع تقلید و تدبیر شورای مدیریت حوزهٔ علمیهٔ قم برنامه‌ریزی‌های خاصی برای توسعه و بارور نمودن بیشتر علوم اسلامی و تخصصی نمودن آن در حال انجام است که آیندهٔ روشن و بالنده تری را نوید می‌دهد.
رونق علمی شهر قم را امام صادق (ع) ده‌ها سال قبل از ورود حضرت معصومه (س) به شهر قم پیش بینی کرده و فرموده بود: زمانی می‌رسد که از قم علم و دانش به دیگر شهرها از شرق تا غرب عالم منتشر می‌شود. تا جایی که این شهر الگوی شهرهای دیگر گشته و هیچ کس در روی زمین باقی نمی‌ماند که از قم به او بهره‌های علمی و دینی نرسد تا آن که زمان ظهور حجت خدا و قائم ما فرا رسد.4
انقلاب اسلامی ایران
از مهم‌ترین ویژگی‌های شهر قم و آثار و برکات حضرت معصومه (س) تشکیل هستهٔ مرکزی انقلاب اسلامی ایران در این نقطهٔ حساس کشور است. شهر قم بستر قیام و انقلاب و پرورشگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران است. اکثر حوادث انقلاب اسلامی با این شهر مرتبط بوده است و البته به وقوع چنین حوادثی در شهر قم در گفتار ائمهٔ اطهار نیز اشاره شده است. روایت معروف حضرت کاظم (ع) در این مورد قابل انطباق با انقلاب اسلامی ایران است و مطمئناً اگر انقلاب با عظمت اسلامی - که از شهر قم ریشه گرفته و موج آن تمام نقاط عالم را تحت تأثیر قرار داد - مصداق منحصر به فرد این گفتار زیبا نباشد حتماً یکی از مصادیق آن خواهد بود؛ چرا که ویژگی‌های مورد ستایش امام هفتم (ع) دقیقاً در مورد رهبر و مردم ایران صادق است، آن ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
رهبر آنان مردی از اهل قم است؛
رهبر آنان مردم را به سوی حق می‌خواند؛
پیروان و طرف‌داران او اراده و استقامتی قوی و آهنین دارند؛
خستگی در آنان راه ندارد؛
طوفان‌های حوادث آنان را متزلزل نمی‌کند؛
توکل بر خدا دارند؛
به‌دلیل پارسایی پیروزند؛
متن روایت چنین است امام موسی کاظم (ع) فرمود: رجل من اهل قم یدعوإ؛ الناس الی الحق یجتمع معه قوم کزبر الحدید لاتزلهم الریاح العواصف و لا یملون من الحرب و لا یجبنون و علی اللّه یتوکلون و العاقبة للمتقین؛ مردی از اهل قم به پا می‌خیزد و مردم را به حق فرا می‌خواند، گروهی به یاری او بر می‌خیزند که مانند قطعه‌های آهن هستند، تند بادهای حوادث و مشکلات آنان را متزلزل نمی‌کند و از جنگ خسته نمی‌شوند و نمی‌ترسند و بر خدا توکل می‌کند و پیروزی نهایی از آن پرهیزکاران است.5
این نوشتار را با کلامی از حضرت امام خمینی که به این شهر افتخار می‌کرد به پایان می‌بریم: قم حرم اهل بیت است. قم مرکز علم است. قم مرکز تقواست. قم مرکز شهادت و شهامت است و از قم تقوا، شجاعت، شهامت و همهٔ فضایل به همهٔ جهان صادر شده است و می‌شود... قم شهری است که در آن ایمان و علم و تقوا پرورش یافته و... از زمان ائمهٔ اطهار (ع) مورد توجه اسلام بوده است...
علمایی که در قم من ادراک کرده‌ام کسانی بودند که در دنیا نمونه بودند در علم و در تقوا و من امیدوارم که ادامه پیدا کند این علم و تقوا در شهر شما تا زمان ظهور امام زمان عجل اللّه تعالی.6
دخت خورشید
ای دختر عقل و خواهر دین!
وی گوهر درج عز و تمکین!
عصمت شده پای بند مویت
ای علم و عمل مقیم کویت!
ای میوهٔ شاخسار توحید!
همشیرهٔ ماه و دخت خورشید!
وی گوهر تاج آدمیت!
فرخنده نگین خاتمیت!
شیطان به خطاب (قم) براندند
پس تخت تو را به قم نشاندند
کائن خانه بهشت و جای حوّاست
ناموس خدای جایش این جاست
اندر حرم تو عقل ماتست
زین خاک که چشمهٔ حیاتست
جسمی که در این زمین نهان است
جانی است که در تن جهان است
این ماه منیر و مهر تابان
عکسی بود از قم و خراسان
ایران شده نوربخش ارواح
مشکات صفت به این دو مصباح
از این دو حرم دلا چه پرسی
حق داند و وصف عرش و کرسی
هر کس به درت به یک امیدی است
محتاج تر از همه (وحیدی) است 7
پی نوشت ها:
رجال نجاشی، ص 335.
همان، ص 76.
برای اطلاعات بیشتر به تاریخ مذهبی قم مراجعه شود.
بحارالانوار، ج 60، ص 213.
همان، ج 57، ص 216.
صحیفهٔ امام، ج 13، ص 165.
قصیده ای از آیت الله وحید خراسانی.
برگرفته از مجله پیام زن شهریور ماه سال 1391 شماره 246