بروز اختلاف نظر، در انتخاب پوشش مناسب و رعایت حجاب در تعاملات اجتماعی به عوامل مختلفی بستگی دارد
رعایت عفاف و پوشش اسلامی در تعاملات و ارتباطات اجتماعی، با تأکید بر سیرهی امام رضا (علیهالسّلام)
*دکتر اعظم رحمت آبادی
بروز اختلاف نظر، در انتخاب پوشش مناسب و رعایت حجاب در تعاملات اجتماعی به عوامل مختلفی بستگی دارد. که کمرنگ شدن دامنهی اعتقادات اسلامی و تغییرات اجتماعی وفرهنگی -متأثّر از برنامههای توسعه و الگوهای فرهنگی غرب- مهمترین این عوامل شمرده میشود، به طوریکه این عوامل بر هنجارهای پذیرفته شدهی اجتماعی اثر گذاشته وگاه باعث شده است که افراد با نوعی انفعال دربارهی نوع پوشش وحجاب خود روبهرو شوند.
دور شدن تدریجی از سیرهی معصومین، که به دنبال تهاجم فرهنگی و برداشتن حریمهای اخلاقی میان زن و مرد و تغییر در وضعیّت زنان روی داد، از مهمترین محورهایی است که باعث تغییرات چشمگیر در تعاملات اجتماعی شد. با ترویج کتابها و نشریات، فیلمها و سریالهایی که به تدریج روحیهی تساهل در امور اخلاقی، ترویج نسبیت گرایی در حوزهی اخلاق و روابط آزاد را در دستور کار خود قرار داده بودند، مظاهر ابتذال در پوشش و رفتار بیش از گذشته آشکار شد و رفته رفته فرض نسبتاً پر سر و صدای فردی بودن اخلاق، تأثیرات خود را بر اخلاق و تربیت، نظام آموزشی رسمی و خانواده نیز گذاشت؛ به طوری که به تدریج، حتّی در خانوادههای مذهبی، قبح بد پوششی از بین رفت. به طوری که بعضی از دخترانی که در خانوادههای مذهبی رشد یافته و یا دختران و زنانی که به نوعی علاقهمند بودند تا هنجارهای اسلامی را، که شارع در رابطه با نامحرم وضع کرده بود، به نوعی رعایت کنند، با دو سؤال جدّی رو به رو بودند:
1- نظر اسلام در مورد تعاملات اجتماعی و ورود زن به اجتماع چیست؟
2- برای این که در معرض برداشتهای نادرست در مورد نوع پوشش و حجاب قرار نگیریم چه باید بکنیم؟
با توجّه به این‌که پاسخ به این دو سؤال میتواند برای ما در نحوهی معاشرتهای اجتماعی و پذیرش باورهای مذهبی و هنجارهای اجتماعی و یا ردّ آن مؤثّر باشد، این پژوهش میکوشد به سؤالات فوق پاسخ گوید. ضرورت این پژوهش بیشتر از این جهت است که ما معتقدیم که اعتقادات، باورها و هنجارهای اجتماعی است که تعیین میکند، انسان چه بگوید و از گفتن چه چیزهایی اجتناب ورزد. چگونه باید بیندیشد و چگونه رفتار کند. چه اعمالی را انجام دهد و از انجام کدامها بپرهیزد. خصوصاً این‌که اخلاق، معنویت و سعادت مهمترین بعد زندگی افراد یک جامعه است و این ویژگیها در جامعه است که بروز پیدا میکند. از این رو، شناخت قوانین و دستورات اسلامی در زمینهی چگونگی ارتباط صحیح در تعاملات اجتماعی که حافظ منافع معنوی وکرامت انسانی باشد، اهمیّت مییابد.
حدود و ویژگیهای روابط اجتماعی زن از دیدگاه مام رضا (علیهالسّلام):
با وجود تأکید فراوان بر حفظ پوشش و رعایت حریمها در ادیان الهی، حضور زنان در اجتماع و شرکت در فعالیّتهای اجتماعی و مشارکتهای سیاسی و فرهنگی، نه تنها از سوی اسلام منع نشده، بلکه مورد تأیید اسلام وائمهی معصومین (علیهمالسّلام) قرار گرفته است. چنان که در مناسبتهای مختلف، زنان در عصر نبوی و حضرات معصومین در تعاملات وارتباطات اجتماعی شرکت داشتهاند و از سوی آن بزرگواران منع یا بازداشتی برای جلوگیری از این مشارکتها نبودهاست.
قران کریم، در تعبیری زیبا، نه تنها بر فعالیّتهای سیاسی زنان صحه گذاشته، بلکه تأکید کرده است که در این معاشرتها به معروف عمل کنید «وَعاشروهُنَّ بالمَعروف»؛ یعنی با صنف زن طوری عمل کنید که عقل و شرع آن را به رسمیّت میشناسد؛ چرا که ممکن است خیر فراوانی در این کار باشد و شما ندانید (جوادی آملی،ص394-395).
در عین حال، در سیرهی اجتماعی حضرت زهرا، حضرت زینب و فاطمه معصومه (علیهمالسّلام) میبینیم که زن در همهی عرصههای اجتماعی نمیتواند دخالت داشته باشد؛ یا وقتی تحلیل میکنیم، میبینیم که حضور زن در موقعیّتهای خاصی است که در خیلی از این موقعیّتها، دیگر مردها نمیتوانند در آن حضور یابند. همان طور که در خانواده مرد نمیتواند جایگاه زن را اشغال کند، در هویت اجتماعی عرصههایی وجود دارد که مخصوص زن است؛ چنان که در مجلس یزید امام سجاد (علیهالسّلام) سکوت میکنند و زینب (سلاماللهعلیها) سخن میگوید. بنابراین گرچه زن میتواند در جامعه حضور فعّال داشته باشد، امّا در این روابط باید هویّت اسلامی او مورد توجّه قرار گیرد (آیتالله علمالهدی، 25/2/91).
از آنجایی که هدف از خلقت انسان، رسیدن به کمال بیان شده است؛ که آن نیز در سایهی عبادت و پرستش و بندگی به دست میآید، صیانت از روح و نگهداری آن از آلودگیها و رذیلتها در هر نوع ارتباطی مورد تأکید قرار گرفته است. از این رو رعایت تقوا و خویشتن داری از گناه در رهنمودهای ائمه (علیهالسّلام) به عنوان کلید نجات از عذاب الهی و رسیدن به حیات طیبه، تأکید شده است:
قال الرضا (علیهالسّلام): «عَن أَکْثَرُ مَا یُدْخِلُ الْجَنَّهَ قَالَ. تَقْوَى اللَّهِ...»؛ بیشتر به چه چیز می‌توان وارد بهشت شد؟ فرمود: تقوای خدا(عیون اخبار الرضا (علیهالسّلام)40/2). و در جایی دیگر امام رضا (علیهالسّلام) میفرماید: «لَرَدُّ الْمُؤمِنِ حَراماً یَعْدِلُ عِنْدَ اللهِ سَبْعینَ حِجَّهً مَبْرُورَهً»؛ نپذیرفتن حرام توسط مؤمن، نزد خدا با هفتاد حج پذیرفته شده برابر است (مستدرک،279/11).
بنابراین ائمهی معصومین هر گاه احتمال میدادند که حتی ذرّهای این شخصیت بخشی و مصونیت سازی ممکن است به خطر افتد، واکنش نشان میدادند. چنانکه زمانی که «جلودی» بعد از غارت مدینه به منزل موسی بن جعفر (علیهالسّلام) به قصد غارت نزدیک شد، امام رضا (علیهالسّلام) که صیانت از خانوادهی پدر و حفظ کرامت و پوشش زنان اهل حرم را به عنوان یک اولویّت مصونیت بخش میدیدند، با دادن این قول که خود تمام دارایی و زیورآلات زنان را در اختیار وی قرار میدهند، مانع حرمت شکنی و از بین رفتن حریم زنان و کنار زدن پوشش آنان شدند.
در واقع امام رضا (علیهالسّلام) با این اقدام در حفظ عفّت زنانی که سرپرستی آنها را بر عهده داشتند، کوشیدند. در تحلیل این موضوع می‌توان گفت در کنار این‌که زنان باید خود برای حفظ عفّتشان تلاش کنند، بر عهدهی مردان و سرپرستان خانوار نیز این وظیفه نهاده شده است که نسبت به موقعیّتهایی که ممکن است عفّت زنان جامعه و افراد تحت سرپرستی ایشان به خطر افتد، بیتفاوت یا منفعل نباشند. توجّه به این نکته اهمیّت دارد که بدانیم حتّی در مواردی ممکن است جامعه به اجبار، عفّت زن را به خطر اندازد، امّا تأثیرات سوء آن میتواند بر روان جامعه و زن تأثیرات نامطلوب خود را بگذارد. بنابراین در پیشگرفتن روشهایی که به نوعی جلوی اینگونه ناهنجاریها و هویت شکنی دینی را بگیرد، مهم است.
از سوی دیگر، در عین این‌که حضرات معصومین در احیای هویّت اسلامی میکوشیدند، از فعّالیتهای اجتماعی که به شأن زن صدمه نمیزند، حمایت میکردند. چنانکه فاطمهی معصومه، خواهر گرانقدر امام رضا (علیهالسّلام)، در دورانی که آن حضرت به عنوان پسر بزرگ موسی بن جعفر (علیهالسّلام) در مدینه حضور داشتند پاسخگوی علمی مراجعین بیت پدر بودند و به سؤالات و پرسشهای آنان پاسخ علمی میدادند (مهدی پور، ص49-51). با توجّه به این‌که فاطمهی معصومه زمانی میتوانستند مرجع علما و پرسشگران باشند که خود از دانش، علم و فضل بهرهمند بودهباشند و قبل از این موسی بن جعفر (علیهالسّلام) و برادر بزرگوارشان امام رضا (علیهالسّلام) زمینههای علم آموزی، تفقّه علمی را برای ایشان فراهم ساخته بودند. می‌توان گفت، معصومین نه تنها به حضور اجتماعی زنان توجّه داشتند، بلکه طبق آیهی شریفهی قرآن، معاشرت به معروف را در این باره مورد توجّه قرار داده و زمینههای حضور فعّال و هویت بخش را برایش فراهم ساختهبودند.
نکتهی دیگر، که نباید از آن غفلت کرد، این است که در این تعاملات اجتماعی به هیچ وجه از دستورات اسلام درحفظ حجاب، عفّت و حفظ حریم زن و مرد عدول نشده است و این به خوبی مشخص میسازد که زنان با حفظ هویت اسلامی و رعایت حجاب میتوانند نقشهای اجتماعی و فعّالیتهایی را که هویت آنان را مخدوش نسازد، به خوبی عهدهدار شوند و این تقیّد به دستورهای الهی و حفظ حجاب، مانع ارتباطات سالم اجتماعی نیست. و حتّی رعایت اینگونه دستورات آرامش بخش، مصونیت آفرین و آبرو دهنده است. از این رو قرآن، پوشش را هدیهای الهی دانسته که خدا به بشر لطف فرموده است که مایهی زینت اوست (اعراف/26) و به زنان توصیهی مؤکّد میکند که با رعایت حجاب، نه تنها بدن، بلکه زینتهای خود را از چشم نامحرمان محفوظ دارند (نور/31)؛ چرا که در سایهی این پوشش است که انسان به عفّت و حیا دست مییابد که باعث آرامش او و مصونیتبخشی وی در تعاملات اجتماعی است و وقار و شأن وی را حفظ میکند. در عین حال، قرآن کریم انذار میدهد که این هدیه در صورت گناه از انسان گرفته میشود: «فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَهَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْءَاتُهُمَا» و در این صورت است که زشتیهای انسان نمایان میگردد و چه بسا این زشتیها میتواند از بینرفتن وقار و حیا و شخصیت افراد باشد. با توجّه به این‌که حیا زمینهی پاکدامنی را فراهم میسازد (سَبب العفه الحَیاء، منتخب میزان الحکمه، ح1820) و مانع زشتکاری میشود «الحیاءُ یَصُد عَن الفعلِ القَبیح»؛ حیا آدمی را از کار زشت بازمیدارد (میزان الحکمه، ح1819)، لزوم توجّه به حفظ حیا در ارتباطات اجتماعی بیشتر مشخص میشود.
از سوی دیگر در ارتباطات اجتماعی، نگاه میتواند زمینههای لغزش دل را فراهم سازد و انسان را به پرتگاه گناه بکشاند. از این رو در معارف اهل بیت (علیهالسّلام) بر حفظ نگاه از حرام تأکید شده و از نگاه به عنوان تیری از تیرهای شیطان یاد شده است: «النَّظْرَهُ بَعْدَالنَّظْرَهِ تَزْرَعُ فِی الْقَلْبِ الشَّهْوَهَ وَ کَفی بِها لِصاحِبِها فِتْنَهً». و با توجّه تأثیرات نگاه آلوده بر روان آدمی از آن تعبیر به فتنه شده که چه بسا مدّت آن کوتاه ولی موجب خسارت و افسوس بسیار و طولانی است. «و عن الرضا (علیهالسّلام) لا تتبع النظره...» (وسائل الشیعه، 193/20). ارزش و اهمیت این موضوع از این بابت است که چشم دروازهی دل است. آنچه که از این دریچه وارد وجود شخص میشود، گاهی او را به سر منزل سعادت و گاه به ورطهی سقوط و ذلّت میکشاند. دل آنچه را که از طریق چشم میبیند و حس میکند مورد تحلیل قرار میدهد و زمینه را برای انفعال در برابر شرایط موجود و در پی آن حرکت برای کسب و تصرّف آن شرایط و اقناع آن فراهم مینماید (حمیده عامری، ص110)
بر این اساس، امام رضا (علیهالسّلام) میفرمایند: «وَ حَرَّمَ النَظرَ اِلی شُعورِ النساءِ المَحجوباتِ بالازواجِ واِلی غَیرهُنَّ من النِساءِ»؛ خداوند نظر کردن به زنانی که در حوالهی نکاح شوهرانشان هستند را حرام کرده است (عیون اخبار الرضا196/2). امام علّت این امر را تحریک شهوت مردان میدانند و آن را عاملی برای فساد و دخول در عمل حرام و کارهای ناپسند و نامشروع میشمارند (همان). با توجّه به این که امام رضا (علیهالسّلام) فساد را به طور عام بیان کردهاند و آن را به عنوان عامل اصلی و مؤثّر در ورود به اعمال حرام دانستهاند، این تعبیر میتواند ابعاد مختلف ارتباط ناسالم اجتماعی را به تصویر بکشد که میتواند کیان خانواده و اجتماع را به مخاطره بیندازد و زمینههای سوء استفادهی جنسی وگسترش جرم را در جامعه فراهم سازد. در صورت گسترش این ناهنجاری، نه زن میتواند خود را مقیّد به خانواده و همسر و فرزندانش سازد و نه مرد. به طوری که کارشناسان معتقدند که عوارض شکستن حریمهای اخلاقی و بیتوجّهی به آن، به خصوص در حیطهی روابط جنسی و روابط زن و مرد در جامعه به خاطر اثر گذاری سریعی که در مناسبات اجتماعی دارد، آثار تخریبی اجتماعی زیادی به دنبال دارد و به شدّت نظامهای اجتماعی را مختل و بحرانهای عظیم اجتماعی ایجاد میکند و در نظم خانوادگی، در نسل، در طلاق، در تربیت بچّه، در خودکشی، در افسردگی روحی و در پایین آمدن راندمان اقتصادی و تولید و ارزش افزوده آثار تخریبی خود را میگذارد.
نکتهای که نباید از آن غفلت کرد این است که یک زن در روابط اجتماعی باید چگونه عمل کند که از آسیب نگاههای آلوده به دور باشد. یقیناً سخن امام رضا (علیهالسّلام) نمیتواند فقط رفتار و نگاه مردان را شامل شود، بلکه از زنان نیز میخواهد از تظاهر، خود نمایی، عشوه و ناز در برابر نامحرم دوری و از آزادی در روابط با مردان در محیطهای مختلط که بدون شک فرد را در معرض نگاههای نامحرم قرار میدهد، پرهیز کنند.
به تعبیر امام رضا (علیهالسّلام)، این نوع تظاهر زنان در برابر مردان و عدم رعایت پوشش مناسب و مقیّد نساختن نگاه به دیدن حلال، فساد و کارهای ناپسند را در سطح جامعه ترویج میدهد و باعث اعمال نامشروع میگردد و نسل را به فساد میکشاند. متأسفانه آثار و تبعات این فساد، ویرانگر و برای جامعه مخرب است و زدودن آثار منفی آن در جامعه گاهی اوقات محال است. و اگر خدای ناکرده به روابط نامشروع بیانجامد، آسیبهای عمیقی به جامعه وارد میسازد. به طوری که امام رضا (علیهالسّلام) آن را به عنوان بزرگترین و عظیمترین گناه شمرده اند:
قال الرضا (علیهالسّلام): «اَعظم من القَتل اِثماً و اَقبح مِنه بَلاءً الزنا، لِاَنَّ القاتلَ لم یُفسد بضربِ المقتولِ غَیرهُ وَلا بَعده فِساداً والزانی قد اَفسدَ النسلِ اِلی یوم القیامَه و اَحلَّ المَحارم»؛ آنچه گناهش از قتل نزد من بیشتر و بلاى آن قبیحتر است زناست؛ براى این‌که قاتل با کشتن مقتول فسادى به غیر کشتن او انجام نمیدهد و بعد از کشتن او دیگر فسادى بر آن نیست امّا زناکار نسل را تا روز قیامت فاسد و تباه و حرامهایى را حلال میکند (ارشادالقلوب، ص71/1).
لذا اسلام اصرار دارد که زن با حجاب در جامعه بیاید، نه به این‌که او را محدود سازند و خانه نشین کنند و جلوی ارتباط او را با جهان خارج بگیرند، بلکه برای آنکه در بطن جامعه باشد و با رعایت موازین اسلامی معلّم عاطفه، رقت، درمان، لطف، صفا، وفا و مانند آن شود و جلوی هیجانهای کاذب و افراطی جنسی را بدین صورت بگیرد.
روشهای حفظ پوشش اسلامی در جامعه:
چیزی که بسیاری از دختران ما را در عرصهی ارتباطات اجتماعی دچار مشکل میکند، این است که یا این آگاهی را ندارند و حدود حجاب را نمیشناسند و نمیدانند چگونه میتوانند هم حجاب و عفّت را حفظ کرد و هم در جامعه حاضر شد و یا اصلاً برداشتی نادرست و ناتمام از حجاب دارند، یا این‌که اگر با حدود آن آشنایند خود را به عنوان قاضی اعمال، افکار و احساسات خود و در عین حال مسئول نتایج آن نمیشناسند. از این رو علّت قرار گرفتن در جامعه و تعامل با افراد کم حجاب و بد حجاب رفته رفته از اعتقادات و باورهای خود، برای این که خوشآیند این افراد و یا کارفرمایان خود باشند، دست برمیدارند و رفتار خود را بر اساس ذوق و سلیقهی آنان تغییر میدهند.
در واقع ما به دختران نوجوان و جوانمان نیاموختهایم که در حفظ هویت اسلامی چگونه رفتار کند. زمانی که فرزند ما با دلایل و با کمک اهل خبره دریافت که حقیقت دین و شیوهی دینداری چیست و چگونه آن را پاس بدارد، نیز باید بداند که کسی نمیتواند او را که بر اساس موازین دین عمل میکند، به سخره بگیرد و یا به او بگوید چرا چنین عمل میکنی؟ به او یاد ندادهایم که هر گاه کسی بخواهد او را به عمل یا فکر و یا حس کردن شیوههای خاص، چه به گفتار و چه رفتار، تشویق نماید، چون این افراد به عقایدش احترام نمیگذارند، تشخیص دهد که برای همنشینی و ارتباطات اجتماعی مناسب نیستند.
دختران ما باید بیاموزندکه مجبور نیستند، کاری کنند که همه از آنان خوششان بیاید و برای بهدست آوردن این رابطهی خوشایند در خدمت همهی کسانی قرار گیرند که در پیرامونشان هستند. در واقع اسلام از این نوع ارتباطات اجتماعی که باعث میشود فرد اصالت خود را فراموش کند، نهی میکند.
غیرممکن است بتوانیم در ارتباطات اجتماعی، محیط کار و غیره همیشه مورد پذیرش همهی اطرافیانمان باشیم؛ زیرا ممکن نیست همه در یک لحظه همان چیزی را دوست داشته باشند که ما بر اساس آموزههای دینی در حال انجام آن هستیم. اگر ما بخواهیم پیوسته مقبول دیگران باشیم و دیگران ما را به خاطر ظاهرمان ویا نوع لباس و یا سبک پوشش دوست داشته باشند، در بیشتر اوقات مانع رشد و شکوفایی خود شدهایم. برای پذیرش گروهی بهترین راه، تمسّک به دستورهای اسلام و رعایت اخلاق اسلامی است و باید بدانیم عزّت از آن خداست و چنانچه به دستورهای او عمل کنیم عزیز و در ارتباطات با مشکل کمتری رو به رو می شویم. بنابراین لازم است قبل از این که به نظر دیگران در زمینهی نوع پوشش و سلوک اجتماعی و ارتباط با نامحرم اهمیت دهیم، به نظر اسلام در این باره توجّه کنیم وآنچه را که درست و موافق با هویّت اسلامی است، برگزینیم و به جای انس گرفتن بی حدّ و حصر با همکاران و دوستان که ممکن است گروهی از آنان به مبانی دینی مقیّد نباشند، انس با خدا را در دل و ضمیر خود روشن سازیم. اهمیت این مسأله چنان است که امام رضا (علیهالسّلام) در این زمینه میفرمایند: «الِاسترسالُ بِالاُنسِ یُذهبُ المَهابَه»؛ زیاد انس گرفتن با دیگران و انس حساب نشده و بدون کنترل (با مردم) ابهت و شخصیت آدمی را از بین میبرد.
بنابراین یک شخص با حجاب، چنانکه به پوشش اعتقاد داشته باشد، لازم است که در برخوردهای اجتماعی و ارتباطات، به شیوهی اثباتی عمل کند؛ یعنی این‌که بتواند در صورت لزوم و یا زمانی که مورد پرسش قرار میگیرد، دلایل با حجاب بودنش را با استفاده از واژهها یا حرکات، یا شیوهای مستدل و صادقانه و متناسب توضیح دهد و تلاش کند احساسها، افکار و نگرشهای فرد مقابل را نیز بشناسد و در صورت لزوم با روش خود او، از عقاید و باورهایش در علل انتخاب پوشش مناسب استفاده کند. این موضوع شامل دو نوع احترام است: احترام به خود با تشریح اعتقادات و حقوقمان و احترام به حقوق و هنجارهای پذیرفته شدهی جامعه.
اگر از دلایل با حجاب بودنمان شناخت نداشته باشیم، در ارتباطات اجتماعی نمیتوانیم احساسات، افکار و نگرشهایمان را به شیوهای روشن و واضح بیان کنیم و یا در مواقعی که ممکن است در معرض گناه قرار گیریم، از لغزشها مصون بمانیم. این نداشتن شناخت، به دیگران امکان میدهد تا به باورهای اسلامی و نوع پوشش ما احترام نگذارند. در واقع ما به دیگران پیام میدهیم که عقاید و باورهای من مهم نیست و تو میتوانی از من سوء استفاده کنی و باورهای خود را به من بقبولانی!
در بعضی اوقات نیز، رفتار افراد در برابر حجاب و پوشش اسلامی منفعلانه است. در اینگونه رفتار، دختران ما خود به نیازهای مصونیت بخش و هدایت کنندهی دین، حقوق دینی و احساساتشان احترام نمیگذارند و در مقابل دیگران از حقوق دینی و نیاز به مصونیت صرفنظر میکنند و برای باورداشتهای اسلامیشان اهمیتی قائل نمیشوند و به دیگران اجازه میدهند که به جایشان انتخاب کنند. این گروه تمام عقاید مربوط به دیگران را قبول میکنند بدون آنکه چیزی برای خودشان بخواهند. چه آرامش روانی که از طریق التزام به مبانی دین به دست میآوردند و چه احترام به باورها و عقائدی که دارند.
با چنین رفتاری به سختی می‌توان ابتکار عمل را در ارتباطات اجتماعی به دست گرفت. انگیزهی اقدام داشت و در برابر کج رویها، روابط نامشروع و زیان‌بخش ایستاد و به آنچه که دین میگوید، تحقّق بخشید و به اهداف ارزشی اسلام دست یافت.
منابع :
*قران کریم
1. ابن بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران، انتشارات علمیه، بی تا.
2. جوادی آملی عبدالله، زن در آیینه جلال وجمال، انتشارات صدرا، 1376.
3. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسهی آل‌البیت، قم، چاپ اول، 1409ق.
4. الدیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، انتشارات شریف رضی، 1412ق.
5. رجبی، عباس، حجاب و نقش آن در سلامت روان، پیام زن، شماره 218 ، اردیبهشت 1389.
6. عامری حمیده، گستره عفاف گستره زندگی، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان.
7. علمالهدی سیّد احمد، سخنرانی در جمع مدیران حوزههای علمیه خواهران خراسان، 25/2/91.
8. کلینی، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365.
9. محمدی پور، سخنرانی وزارت کشور، حجاب، مسئولیتها واختیارات دولت اسلامی، پژوهشکدهی فقه وحقوق اسلامی، قم، 1387.
10. مهدی پور، علی اکبر، زندگانی کریمه اهل بیت (علیهالسّلام) نشر حاذق، چاپ دوم، 1384.
11. محدث نوری، مستدرک، قم، مؤسسهی آل البیت، 1408ق.