حسین تربتی
در هر یک از ماه های قمری مناسبت هایی با اهل بیت علیهم السلام وجود دارد که می توان آن ماه را به نام آن امام نامید ؛ در ماه ذی قعده می توان به خاطر مناسبت های مربوط به امام رضا علیه السلام آن را ماه امام رضا علیه السلام نامید؛ چرا که ولادت و شهادت آن حضرت ( بنا بر قولی ) در این ماه واقع شده است و از طرفی دیگر بهترین فصل زیارت آن حضرت؛ بلکه زیارت مخصوص ایشان است.
همچنین ابتدای این ماه با ولادت خواهر گرانقدرش حضرت معصومه علیهاالسلام مزین گشته و آخر این ماه نیز با شهادت حضرت جواد علیه السلام فرزند دلبند آن حضرت سیاه پوش گردیده است.
علاوه بر این، چند سالی است که اول تا یازدهم آن را « دهه کرامت » نامیده اند. آنچه پیش رو دارید ، توضیح مطالبی است که اشاره شد:
فضیلت ماه ذی قعده
ذی قعده یکی از ماه های حرام است که قرآن به آن اشاره دارد. 1 و ما بقی عبارتند از : ذی الحجّه، مُحرّم و رجب، ماه های حرام در زمان جاهلیّت نیز از احترام ویژه ای برخوردار بوده، و اسلام نیز این چهار ماه را احترام نموده جنگ در آن را حرام کرده است و مناسبت های مهم دیگری بر ارزش این ماه عزیز افزوده است؛ مثل به کوه طور رفتن حضرت موسی علیه السلام برای دریافت الواح تورات که از اول ماه ذی قعده شروع شده و تا دهه اول ذی حجّه ادامه داشته است. قرآن کریم به این امر اشاره دارد و می فرماید: « وَ واعَدْنا مُوسي ثَلاثينَ لَيْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ ميقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعينَ لَيْلَةً »؛ 2 « سی شب با موسی وعده کردیم و ده شب دیگر بر آن افزودیم تا وعده ی پروردگارش چهل شب کامل شد. »
رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره شب نیمه ذی قعده فرمود : « أنَّ فِي ذِي الْقَعْدَةِ لَيْلَةُ مُبَارَكَةٌ وَ هِيَ لَيْلَةٌ خَمْسَ عَشَرَةَ يَنْظُرُ اللهُ إِلَى عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ فِيهَا بِالرَّحْمَةِ أجْرَ الْعَامِلِ فِيهَا بِطَاعَةِ اللهِ أجْرَ مِائَةَ سَائِحٍ لَمْ يَعْصَ اللهَ طَرْفَةَ عَيْنٍ؛3 در ذی قعده شب مبارکی است که شب پانزدهم باشد، در آن شب خدا به بندگان مؤمنش نظر رحمت دارد کسی که در آن شب طاعت خدا کند، پاداش صد سائح ( روزه دار ملازم مسجد ) را که لحظه ای خدا را معصیت نکرده ، به او داده می شود. »
و در این شب دعا مستجاب است. « سید ابن طاووس » می گوید: « رُوِيَ لَا يَبْقَِی اَحَدٌ سَألَ اللهَ فِيْهَا حَاجَةً إِلَّا اَعْطَاهُ؛4 روایت شده است که در این شب کسی از خداوند حاجت نمی خواهد، مگر این که داده می شود. »
و همین طور در این ماه عزیز مسئله « دحوالارض» رخ داده است که توضیح آن خواهد آمد.
در روز یکشنبه این ماه نمازی بسیار با فضیلت از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که پاداشهای بسیار گرانسنگی دارد. « اَنَس بن مالک» می گوید: روز یکشنبه ( اول) از ماه ذی القعده حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم ] ظاهراً در مسجد [ فرمود: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ! مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُرِيدُ التَّوْبَةَ ؟ قُلْنَا: كُلُّنَا نُرِيدُ التَّوْبَةَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؛ ای مردم! چه کسی از شما تصمیم دارد توبه کند؟ عرض کردیم: همه این تصمیم را داریم، ای رسول خدا!» آنگاه حضرت دستور چهار رکعت نماز را داد که بعداً بیان می شود – سپس فرمود: « مَا مِنْ عَبْدٍ مِنْ أُمَّتِي فَعَلَ هَذَا إِلَّا نُودِيَ مِنَ السَّمَاءِ يَا عَبْدَ اللَّهِ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فَإِنَّكَ مَقْبُولُ التَّوْبَةِ مَغْفُورُ الذَّنْبِ وَ يُنَادِي مَلَكٌ مِنْ تَحْتِ الْعَرْشِ أَيُّهَا الْعَبْدُ بُورِكَ عَلَيْكَ وَ عَلَى أَهْلِكَ وَ ذُرِّيَّتِكَ وَ يُنَادِي مُنَادٍ آخَرُأَيُّهَا الْعَبْدُ تَرْضَى خُصَمَاؤُكَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يُنَادِي مَلَكٌ آخَرُ أَيُّهَا الْعَبْدُ تَمُوتُ عَلَى الْإِيمَانِ وَ لَا يُسْلَبُ مِنْكَ الدِّينُ وَ يُفْسَحُ فِي قَبْرِكَ وَ يُنَوَّرُ فِيهِ وَ يُنَادِي مُنَادٍ آخَرُ أَيُّهَا الْعَبْدُ يَرْضَى أَبَوَاكَ وَ إِنْ كَانَا سَاخِطَيْنِ وَ غُفِرَ لِأَبَوَيْكَ لَكَ وَ ذُرِّيَّتِكَ وَ أَنْتَ فِي سَعَةٍ مِنَ الرِّزْقِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ؛ هیچ بنده ای نیست که این اعمال ( و نمازم ) را انجام دهد، مگر این که از آسمان ندا می شود: ای بنده خدا! ( گناهانت پاک شد) عمل را از سر بگیر؛ زیرا توبه ات قبول و گناهانت بخشیده شد. و ملکی از زیر عرش ندا می دهد: ای بنده ( خدا )! به تو و اهل و فرزندانت برکت داده شد. و منادی دیگری ندا می دهد: ای بنده! دشمنان و طلبکاران تو در روز قیامت راضی شدند. و منادی دیگری می گوید: ای بنده! با ایمان از دنیا می روی و دین از تو گرفته نمی شود ( عاقبت به خیر هستی ) و قبرت توسعه داده شد، نورانی خواهد بود. و منادی بعدی می گوید: ای بنده! والدینت هر چند از دستت ناراحت بودند ( با این عمل ) راضی شدند و تو دارای رزق فراوان در دنیا و آخرت هستی . »
« وَ يُنَادِي جَبْرَئِيلُ أَنَا الَّذِي آتِيكَ مَعَ مَلَكِ الْمَوْتِ أَنْ يَرْفُقَ بِكَ وَ لَا يَخْدِشُكَ أَثَرُ الْمَوْتِ إِنَّمَا تَخْرُجُ الرُّوحُ مِنْ جَسَدِكَ سَلًّا؛5 و جبرئیل ندا می دهد: من با ملک الموت ( عزرائیل ) همراه آیم تا با تو مدارا کند و اثر مرگ به تو زیان نرساند و روح با راحتی از جسمت خارج شود. »
کیفیت نماز
در روز یکشنبه اول ماه ذی قعده غسل کند و وضو بگیرد و چهار رکعت به صورت دو رکعتی نماز بخواند و در هر رکعت حمد یک مرتبه و « قُل هُوَاللّهُ اَحَد» سه مرتبه و معوذتین ( سوره ناس و فلق ) یک مرتبه، و پس از نماز 70 مرتبه استغفار کند و بعد از آن بگوید: « لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ» آنگاه بگوید : « يَا عَزِيزُ يَا غَفَّارُ اغْفِرْ لِي ذُنُوبِي وَ ذُنُوبَ جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ فَإِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْت؛6 ای عزیز و ای بخشنده ! گناهان من و تمام مؤمنین از زن و مرد را بیامرز؛ زیرا غیر از تو کسی گناهان را نمی آمرزد. » قطعاً پذیرفته خواهد شد.
مناسبت های ویژه امام هشتم علیه السلام
در ماه ذی قعده که ما آن را به نام « ماه امام رضا علیه السلام » نامگذاری کردیم7، مناسبتهای ویژه آن حضرت وجود دارد که به آنها اشاره می شود:
ولادت آن حضرت
هر چند حال و روز زمین و زمان بد است
یک قطعه از بهشت در آغوش مشهد است
حتی اگر به آخر خط هم رسیده ای!
اینجا برای عشق شروع مجدّد است
هر جا دلی شکست به اینجا بیاورید
اینجا بهشت شهر خدا شهر مشهد است
تاریخ نگاران و محققان مسلمان، در تعیین روز ولادت آن امام بزرگوار علیه السلام اقوال گوناگونی دارند. مشهور تولد آن حضرت را در روز پنجشنبه یا جمعه 11 ذی قعده سال 148 ق نگاشته اند.
مرحوم مجلسی رحمه الله در این زمینه می گوید : « وُلِدَ بِالْمَدِينَةِ سَنَةَ ثَمَانٍ وَ أَرْبَعِينَ وَ مِائَةٍ مِنَ الْهِجْرَةِ وَ يُقَالُ إِنَّهُ وُلِدَ لِإِحْدَى عَشْرَةَ لَيْلَةً خَلَتْ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ سَنَةَ ثَلَاثٍ وَ خَمْسِينَ وَ مِائَةٍ بَعْدَ وَفَاةِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع بِخَمْسِ سِنِين؛8 (امام هشتم) در مدینه و در سال 148 ق به دنیا آمد، گفته شده که در یازدهم ذی قعده ، روز جمعه ی سال 153 ق پنجاه سال بعد از وفات ابوعبدالله ( حضرت صادق علیه السلام) به دنیا آمده است.» و جمعی دیگر از مّورخان و محدّثان 11 ذی قعده را تأئید کرده اند.»9
شهادت آن حضرت
غریب است و غمش مفهوم دارد
نشان از مادر مظلوم دارد
رضا عطر حضورش در خراسان
صدای چهارده معصوم دارد
در تعیین سال شهادت حضرت نیز نقلهای مختلفی به ثبت رسیده است، 202 یا 203 ق و برخی سال 204 ق دانسته اند.10
و در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست و نظرهای گوناگونی ابراز شده است: هفت روز مانده به پایان ماه رمضان، آخرین روز ذی الحجّه، اوّل ماه صفر، آخر ماه صفر 11 و از جمله در 23 ماه ذی القعده نقل شده است.
مرحوم مجلسی رحمه الله می فرماید: « فِي الثَّالِثِ وَ الْعِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ كَانَتْ وَفَاةُ مَوْلَانَا أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام.12 در بیست و سوم ذی قعده وفات ( و شهادت ) امام رضا علیه السلام می باشد.
در نتیجه طبق بعضی اقوال شهادت آن حضرت در ماه ذی قعده بوده است که به این جهت نیز این ماه به امام هشتم علیه السلام ربط می یابد.
کیفیت شهادت آن حضرت
شیخ عباس قمی رحمه الله می نویسد : « بعد از قبول ولایتعهدی آن قدر حضرت در فشار بود که هر روز جمعه بعد از مراجعت از مسجد جامع با همان حال عرق دار و غبارآلود دست ها را به درگاه الهی بر میداشت و عرض می کرد: بارالها! اگر فَرج و گشایش کار من در مرگ من است، پس همین ساعت مرگ مرا برسان، و پیوسته در غم و حزن بود تا از دنیا رحلت کرد.»13
« ابن بابویه» روایت کرده است که چون حضرت رضا علیه السلام را تبی عارض شد و اراده فصد ] رگ زدن [ کرد و مأمون از قبل غلامی را به نام « عبدالله بن بشیر » آماده کرده بود و به او دستور داده بود که ناخن های خود را به زهری مانند « تمر هندی » آلوده کند و با آن حضرت رضا علیه السلام را فَصد کند ] رگ بزند [ و به روایت دیگر انار آلوده به خورد آن حضرت داد، که بعد از دو روز زنده بود، و آخرین کلامی که از آن حضرت شنیده شد، این آیه بود : « قُل لَّوْ كُنتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَىٰ مَضَاجِعِهِمْ»14
« بگو اگر در خانه های خود می بودید، باز هم کسانی که کشته شدن بر آنها مقرّر شده است، از خانه به قتلگاهشان بیرون می رفتند.»15
ای راهب کلیسا دیگر نزن به ناقوس
خاموش کن صدا را نقاره می زند طوس
آیا مسیح ایران کم داده مرده را جان ؟
بَردارُ جان خود را با ما بیا به پابوس
زیارت مخصوصه ی حضرت علیه السلام
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: « سَتُدْفَنُ بَضْعَةٌ مِنِّي بِخُرَاسَانَ لَا يَزُورُهَا مُؤْمِنٌ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ- وَ حَرَّمَ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ؛16 به زودی پاره ای از تن من در خراسان دفن می شود، مؤمنی او را زیارت نمی کند، مگر آنکه بهشت بر او واجب و بدنش بر آتش حرام می شود. »
و خود حضرت رضا علیه السلام فرمود: « مَنْ زَارَنِي عَلَى بُعْدِ دَارِي وَ شُطُونِ مَزَارِي أَتَيْتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي ثَلَاثِ مَوَاطِنَ حَتَّى أُخَلِّصَهُ مِنْ أَهْوَالِهَا إِذَا تَطَايَرَتِ الْكُتُبُ يَمِيناً وَ شِمَالًا وَ عِنْدَ الصِّرَاطِ وَ عِنْدَ الْمِيزَانِ؛17 کسی که مرا با وجود دوری منزل و مزارم زیارت کند، در روز قیامت در سه جا نزد او می آیم تا او را از سختی رهایی بخشم: هنگام تحویل پرونده ( به دست راست و چپ ) وقت گذشتن از پل صراط و کنار میزان ] اعمال [ . »
بهترین زمان زیارت حضرت رضا علیه السلام و به اصطلاح زیارت مخصوصه ی آن حضرت در روز بیست و سوم ماه مبارک ذی قعده است. « سید ابن طاووس » در این باره می گوید: « رأيت في بعض تصانيف أصحابنا العجم رضوانُ اللهِ عليهم أنه يُسْتَحَبُّ أنْ يُزارَ مولانا الرضا عليه السلام يوم ثالثٍ و عشرينَ من ذي القعدة مِنْ قُرْبٍ أو بُعْدٍ ببعض زياراتهٍ المعروفةِ أو بما يكونُ كالزيارة من الرواية بذلك؛18 در کتب بعضی از فارسی زبانهای علمای شیعه دیدم که زیارت آقایمان حضرت رضا علیه السلام در روز بیست و سوم ذی قعده مستحب است؛ از نزدیک باشد یا دور، زیارت با زیارت معروفه آن حضرت باشد یا ( جملاتی ) شبیه زیارت؛ چون در این روایت داریم. »
مانند همین جملات را مرحوم شیخ عباس قمی رحمه الله در « مفاتیح الجنان » از سید نقل کرده است که به عنوان سند استحباب زیارت حضرت رضا علیه السلام در روز 23 ذی قعده می باشد.19
مرحوم علامه مجلسی رحمه الله این عبارت سید در « اقبال » را نقل کرده است.20 و خود ایشان فرموده : « غیر از روز 23 ذی قعده ایامی که به آن حضرت اختصاص دارد زیارت آن حضرت افضل است. مثل روز ولادت آن حضرت در روز یازدهم ذی قعده، روز وفات آن حضرت در روز آخر صفر و یا 17 صفر ، ] و یا در 23 ذی القعده [ و یا در 24 رمضان و روزی که برای خلافت ( ولایتعهدی ) بیعت کرد؛ یعنی اول و یا ششم رمضان.21
افاضه ی امام هشتم علیه السلام
خاطره ای از سی و چندسال قبل و با یک واسطه از قول مسئول اداره ی گردشگری زمان پیش از انقلاب در مشهد نقل می کنم. مرد و زنی آمریکایی از طرف مرز افغانستان وارد خراسان و اداره گردشگری آنجا می شوند. این شخص از احوال آنها نقل می کرد. از آن مرد آمریکایی پرسیده بود: برای چه به ایران آمده اید؟ یکی از آنها گفت : من در یکی از ایالتهای آمریکا مشغول تحصیل در دانشگاه بودم؛ ولی همیشه در درون خودم احساس خلأ می کردم. بعد اشاره به سینه اش می کند و می گوید: همیشه خیال می کردم درونم خالی است! یک احساسی بود. خوب نمی فهمیدم یعنی چه. بعد با دختر دانشجویی آشنا شدم – همین خانمی که اینجا نشسته است. ... بعد ازدواج کردیم. من فکر می کردم بعد از ازدواج این احساس کمبود برطرف شود. و من و همسرم با هم مهربان و صمیمی بودیم؛ ولی باز می دیدم همان همان احساس خلأ گهگاهی ظهور می کند. خیلی ناراحت بودم، تا حدی که فکر می کردم حتی حوصله معاشرت با همسرم را هم ندارم. یک روز با خودم گفتم: ممکن است همسرم فکر کند که از او بدم می آید، مشکلی برایم پیدا شده یا دل به کس دیگری بسته ام. مسئله را خیلی صریح با ایشان در میان گذاشتم. وقتی همسرم حرفهای من را شنید، گفت : اتفاقا من نیز چنین حالتی دارم و از آن روزی که به شما علاقمند شدم و تصمیم به ازدواج گرفتم، فکر می کردم این مشکل با ازدواج حل می شود . حالا میبینم هر دوی ما این نیاز مشترک را داریم. گفتیم : چه کنیم؟ گفت : شاید اگر به کلیسا برویم، کشیشها چیزی بدانند و علتش را بفهمند و بعد دعایی، مناجاتی، کاری بکنیم. به کلیسا رفتیم و به راه کارهای کشیشان عمل کردیم، نتیجه نداد. گفتیم : برویم نزد روان شناس، شاید راهی علمی برای علاج این حالت بیابیم؛ ولی باز هم پیدا نشد. مأیوس شدیم ، نزد مرتاضان چین رفتیم، هر چه گفتند ، عمل کردیم؛ ولی نتیجه نداد. از آنجا نزد مرتاضان هندی رفتیم و دستوراتی گرفتیم و عمل کردیم؛ ولی اثری نبخشید. مأیوس شدیم ، با خود گفتیم: نه تنها درون خودمان خالی است؛ بلکه عالم نیز پوچ است و حقیقتی در عالم نیست، وگرنه به آن دست می یافتیم. بعد از فکر تصمیم گرفتیم از طریق خاورمیانه و اروپا به آمریکا برگردیم. به پاکستان رفتیم به یکی از دانشجویان دوران دانشگاه برخوردیم، با تعجب از راز مسافرت ما پرسید . گفتیم: ما دنبال پر کردن این خلأ بودیم که مأیوسانه به پوچی عالم رسیدیم.
گفت: بیا مذهب ما را هم امتحان کن، گفتم : رهایمان کن! ما دیگر خسته شده ایم. می دانیم که مذهب شما هم راه درمان ما را ندارد. با اصرار او به منزلش رفتیم. او مقداری از مذهب و قرآن که تکمیل تمام ادیان الهی گذشته است، تعریف کرد. گفتم : مقداری از قرآن بخوان! قرآن را باز کرد و این آیه را خواند: « يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ »22 گفتم : یعنی چه ؟ گفت: یعنی آنچه در آسمانها و زمین است تسبیح خدا را می گوید. گفتم: چگونه ؟! گفت: نمی دانم. گفتم: کسی را معرفی کن که این آیه را توضیح دهد. گفت: برو به مشهد در ایران، نزد یکی از امامان شیعه. گفتم: امام کیست؟ گفت: امام؛ یعنی انسان کامل که موت و حیات ندارد. شما را می بیند، حرفت را می شنود و می تواند هر کاری برایت انجام دهد. گفتم : عجب! این دیگر چه حرفی است ؟! گفت: برو تجربه کن! عازم مشهد شدیم، خواستیم وارد حرم شویم؛ ولی ما را راه ندادند و گفتند: ورود خارجیها ممنوع است. هر چه اصرار کردیم، فایده ای نداشت. خیلی ناراحت شدیم. گفتم: ما دور دنیا را گشتیم، حالا می گویند: اینجا امام هست که حقیقت نزد اوست؛ ولی اصلاً ما را راه نمی دهند که به زیارتش برویم. خیلی غمگین شدیم. رو به روی آن بارگاه لب جوی آبی نشستیم و به فکر فرو رفتیم. با خود گفتم: از دو حال خارج نیست؛ یا واقعا این امام است و موت و حیات ندارد، یا نیست و دروغ گفته اند. اگر راست است، باید بداند که من غرضی ندارم و به دنبال حقیقت هستم. همین جا با او صحبت می کنم، می گویم: اگر تو امام هستی و می دانی که من به دنبال حقیقت آمده ام و اگر بفهمم می پذیرم، اگر حرف مرا می شنوی و اگر از دل من خبر داری، یک جوری راه را برایم باز کن! بیایم ببینم چه خبر است و باید چه کار کنم. همین طور که نشسته بودم، کم کم بغضم ترکید و اشک از چشمانم جاری شد. گفتم : ما پس از یک عمر زندگی باید از حقیقت محروم باشیم؟! در همین حال یک دست فروشی که آیینه و شانه و مانند اینها می فروخت ، دست روی شانه ام گذاشت و مرا با اسم صدا زد و گفت : فلانی ! چرا ناراحتی ؟ به زبان انگلیسی و با زبان محلی خودمان اسم مرا صدا زد. من هم اصلّاً توجه نداشتم که او کیست و چگونه دارد با من انگلیسی صحبت می کند ... . گفت : بلند شو برو! اجازه می دهند. گفتم: من همین الان رفتم. این آقا را که می بینی، اجازه نداد داخل شوم. گفت: آن وقت اجازه نداشت، حالا بلند شو برو، به تو اجازه می دهند. بلند شدم و رفتم دم در، دیدم این نگهبان ایستاده، یک مقدار نگاهش کردم، او هم به من نگاه کرد و چیزی نگفت، آرام آرام وارد حرم شدم، در حالی که خیلی ازدحام بود؛ ولی من دیدم که اطرافم همیشه یک دایره خالی است. مردم به هم دیگر تنه می زنند ، ولی دور من هیچ مانعی نیست و من جلو می روم. دیدیم یک جایی پنجره هایی است. ضریح را دیدم. گفتم : اینجا چیست؟ گفتند : اینجا مدفن امام است. همین طور که آنجا ایستادم، یک دفعه به نظرم آمد که یک شخص بسیار خوش رویی جلوی ضریح ایستاده و به من نگاه می کند و گویا منتظر است که با او حرف بزنم. سلام کردم، او هم با خوش رویی جواب داد و گفت : چه می خواهی ؟ در آن حال همه چیز را فراموش کرده بودم، فقط به خاطرم آمد که بپرسم : تسبیح موجودات برای خدا چگونه است ؟ گفت: به شما نشان می دهم. در آن حال احساس کردم که باید برگردم، به همان تربیت برگشتم و از همان در خارج شدم. ناگاه حالی به من دست داد که دیدم تمام موجودات در حال تسبیح خدا هستند. بی هوش شدم و دیگر چیزی نفهمیدم تا یک وقت دیدم مرا روی نیمکتی خوابانده اند و آب به صورتم می زنند . همه چیز برای من حل شد. فهمیدم عالم خالی نیست، حقیقت دارد. معنای امام را فهمیدم. به حقانیت دین اسلام و مذهب شیعه پی بردم. آن مشکلی هم که به نظرم لاینحل می آمد که همه هستی تسبیح خدا را می گویند ، آن را هم شهود کردم، دیگر هیچ ابهامی برایم نمانده است، دیگر در خودم احساس خلأ نمی کنم. همیشه یک حالت نشاط و آرامش دارم و از زندگی لذت می برم. همسرم را خیلی دوست دارم . او نیز به من خیلی علاقه دارد. همیشه دلم با خدا و با این امام است.23
بهترین عمل روز دحوالارض
روز 25 ذی القعده روز « دحوالارض» و دارای فضایل بسیاری است، از جمله آنچه که از خود حضرت رضا علیه السلام نقل شده است. « محمد بن عبدااله الصیقل » می گوید: ابوالحسن الرضا علیه السلام در روز بیست و پنجم ذی القعده در مرو با ما وارد شد و فرمود:
« صُومُوا فَإِنِّي أَصْبَحْتُ صَائِماً قُلْنَا جُعِلْنَا فِدَاكَ أَيُّ يَوْمٍ هُوَ قَالَ يَوْمٌ نُشِرَتْ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَ دُحِيَتْ فِيهِ الْأَرْضُ وَ نُصِبَتْ فِيهِ الْكَعْبَةُ وَ هَبَطَ فِيهِ آدَمُ علیه السلام ؛24 روزه بگیرید! من امروز روزه دارم. عرض کردیم: فدایت گردیم! امروز چه روزی است ؟ فرمود: روزی است که رحمت الهی در آن منتشر شده ، زمین در این روز توسعه یافته و کعبه در این روز نصب گردیده و حضرت آدم علیه السلام در این روز ( بر زمین ) فرود آمده است. »
« حسن بن وشا» می گوید : با پدرم روز بیست و پنجم ذی قعده محضر امام رضا علیه السلام رسیدم، « فَقَالَ لَهُ لَيْلَةُ خَمْسَةٍ وَ عِشْرِينَ مِنْ ذِي الْقَعْدَةِ وُلِدَ فِيهَا إِبْرَاهِيمُ علیه السلام وَ وُلِدَ فِيهَا عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ ع وَ فِيهَا دُحِيَتِ الْأَرْضُ مِنْ تَحْتِ الْكَعْبَةِ فَمَنْ صَامَ ذَلِكَ الْيَوْمَ كَانَ كَمَنْ صَامَ سِتِّينَ شَهْراً؛25
پس اول حضرت رضا علیه السلام به پدرم فرمود : در شب بیست و پنج از ذی القعده ابراهیم و عیسی علیهم السلام به دنیا آمدند، و در آن شب ( و روز ) زمین از زیر مکه گسترش یافت ، پس هرکس در این روز روزه بگیرد، ثواب روزه ی شصت ماه ( و سال ) را دارد. »
در این روز با عظمت بهترین عمل زیارت حضرت رضا علیه السلام می باشد.
شیخ عباس قمی رحمه الله می نویسد : « و بدان که میرداماد رحمه الله در رساله اربعه ایام خود در بیان اعمال روز دحوالارض فرموده که : زیارت حضرت رضا علیه السلام در این روز افضل اعمال مستحبّه و اَکَد آداب مَسنونه است و همچنین زیارت آن حضرت در روز اول رجب الفرد نیز بسیار تأکید و تشویق شده است.26
مناسبت های مرتبط با امام هشتم علیه السلام
در این ماه شریف مناسبت های دیگری نیز داریم که به نوعی با حضرت رضا علیه السلام مرتبط است و می تواند در تسمیه ی این ماه به نام آن حضرت نقش داشته باشد:
شهادت یگانه فرزند رضا علیه السلام
درباره ی شهادت حضرت جواد علیه السلام اقوالی وجود دارد؛ آخر ذی الحجه27، پنجم ذی الحجه 28، ششم ذی الحجه 29و دو قول دیگر که در ماه ذی القعده است؛ لکن آخر ماه ذی القعده و دیگری روز یازدهم در سال 220 ق : « وَ قُبِضَ بِبَغْدَادَ فِي آخِرِ ذِي الْقَعْدَةِ وَ قِيلَ يَوْمَ الثَّلَاثَاءِ حَادِيَ عَشَرَ ذِي الْقَعْدَةِ سَنَةَ عِشْرِينَ وَ مِائَتَيْنِ»30به هر حال، اگر شهادت حضرت در ماه ذی قعده باشد، با حضرت رضا علیه السلام ارتباط پیدا می کند.
صدای آب آب از حجره ی در بسته می آید
صدای العطش از نای مرد خسته می آید
الا ای اُمّ فضل بی حیا یک لحظه ساکت باش
که زهرا از جنان با پهلوی بشکسته می آید.
ولادت اخت الرضا علیه السلام
حضرت فاطمه معصومه علیهما السلام که خواهر تنی و ابوینی حضرت رضا علیه السلام است ، در روز اول ذی قعده سال 173 ق در مدینه منوره ، دیده به جهان گشود. چنان که مرحوم حاج شیخ علی نمازی، شرح زندگانی آن حضرت را با این عبارت آغاز می کند: « فاطِمَةُ الْمَعْصُومَةُ اَلْمَوْلُودَةُ فی غُرَّةِ ذی القعده سنة 173ق؛ فاطمه معصومه علیهاالسلام که در روز اوّل ذی قعده 173 ق به دنیا آمده است. » باید توجه داشت که در مورد ماه و روز ولادت آن حضرت ، اتفاق نظر وجود دارد؛ ولی در مورد سال ولادت ایشان بین سال های 173 و 183 اختلاف نظر وجود دارد؛ ولی با توجه به سال شهادت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام یعنی سال 183 ( هــ ق ) و اینکه آن حضرت در سالهای آخر عمر، در زندان و دور از خانواده به سر می بردند و با توجه به منابع متعدد تاریخی ، سال ولادت همان 173 ق صحیح تر به نظر می رسد. »31
پس ولادت آن حضرت در اول ماه ذی قعده است، لذا اول تا یازدهم این ماه را که ولادت حضرت رضا علیه السلام می باشد دهه ی کرامت نامیده اند.
مرقد معصومه چشم شهر ما
مهر او جانهای ما را کهربا
در حریمش مرغ دل پر می زند
هر گرفتار آمده در می زند32
امام زاده احمدبن موسی
احمدبن موسی معروف به « شاه چراغ » که در شیراز مدفون است، برادر حضرت رضا علیه السلام می باشد، او شخصیتی والا مقام، پرهیزگار و مورد محبت خاص پدر بزرگوارش بوده است که حضرت در حال حیاتش باغی به نام « یسره » را به او بخشید و او نیز از دارایی خود هزار بنده را آزاد نمود.
وی بعد از شهادت پدر با برادرش امام رضا علیه السلام بیعت کرد و در طی خطبه ای مردم را نیز به اطاعت از از او فراخواند.33
به دلیل نامشخص بودن روز ولادت حضرت احمدبن موسی علیه السلام شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1388 ش روز ششم ذی القعده؛ یعنی پنجمین روز از دهه ی کرامت را به نام « روز بزرگداشت احمدبن موسی » جهت ثبت در تقویم کشور تصویب کرد.34
جمع بندی
در ماه ذی قعده مناسبت های مهمی مستقیم و یا غیر مستقیم به امام رضا علیه السلام مربوط می شود که جا دارد این ماه را به نام حضرت نامید، از جمله : تولد حضرت علیه السلام و شهادت ایشان بنا بر یک قول، زیارت مخصوصه ی آن حضرت که افضل اعمال روز دحوالارض است، ولادت با سعادت کریمه ی اهل بیت علیهم السلام در اول ماه و شهادت فرزند دلبندش امام جواد علیه السلام در آخر ماه ذی قعده و گرامی داشت امام زاده احمدبن موسی در ششم ذی قعده، از مناسبتهای مرتبط به آن حضرت است.
پی‌نوشت:
إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورٍ عِنْدَ اللهِ اِثْنَا عَشَرَ شَهْراً ... مِنْهَا اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ.... توبه/36.
اعراف/142.
إقبال الأعمال، ابن طاووس، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1409 ق، ص309، فصل فيما نذكره من فضل ليلة النصف من ... .
همان، ص310.
همان، ص308؛ مستدرك الوسائل، ميرزا حسين نوري، مؤسسه آل البيت لاحياء التراث، بيروت، سوم، 1411 ق ـ 1991 م، ج6، ص396، ح 7078.
مستدرك الوسائل، ج6، ص397؛ الاقبال، ص308؛ مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، قم، انتشارات مطبوعات ديني، سوم، 1377 ش، 408؛ فيض العلام في عمل الشهور و وقايع الايّام، شيخ عباس قمي، انتشارات نويد، دوم، 1365 ش، ص85.
در این نام واگذاری از سخنان برادر عزیز سیدحسین حسینی قمی در سمت خدا الهام گرفته ام.
بحارالانوار، محمدباقر مجلسی،مؤسسه الوفاء، بیروت، دوم، 1403 ق /1983 م، ج 49، ص 3.
اعلام الوری، حسن طبرسی، المکتبه العلمیه، تهران، 1338 ش، اول، ص 302؛ تذکره الخواص، ص 198؛ کشف الغمه، علی اربلی، نشر ادب الحوزه، اول، بی تا، ج3، ص 70؛ تاج الموالید، احمد طبرسی، مکتبه بصیرتی، قم، اول ، 1396 ق، ص48.
ر.ک: اعلام الوری، ص 303؛ امام علی بن موسی الرضا علیه السلام منادی توحید، تدوین، محمدجواد معینی – احمد ترابی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد، دوازدهم، 1386 ش، ص 148.
امام علی بن موسی الرضا علیه السلام منادی توحید، ص 148.
بحارالانوار، ج 49، ص 293
مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، ص 408.
آل عمران/154.
فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام، ص 99.
بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 102، ص 31، ح 1؛ وسائل الشیعه، شیخ حسن حرّ عاملی، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، اول، 1409 ق، ج 14، ص 555.
بحارالانوار، ج 102، ص 34، ح 13 و 14؛ وسائل الشیعه، ج 14، ص 551، باب 82، ح 2 .
الاقبال، سید ابن طاووس، ص 310.
مفاتیح الجنان، ص 409، اعمال ذی قعده.
بحارالانوار، ج 99، ص 43، ح 50 .
بحارالانوار، ج 99، ص 43.
جمعه/1.
سخنرانی در جمع دانشجویان بنگلور هندوستان، هفته نامه پرتو، چهارشنبه، 22 اسفند 1386، سال نهم، ص 9، با تلخیص و ویرایش.
اقبال الاعمال، ص 310؛ بحارالانوار، ج 11، ص 217 .
اقبال الاعمال، ص 310؛ وسائل الشیعه، ج 10، ص 449، ح 13815 .
مفاتیح الجنان، ص 412 .
بحارالانوار، ج 5، ص 412.
همان، ص 12 .
همان، ص 12 .
همان، ص 14، ح 16 .
مستدرک سفینه البحار، شیخ علی نمازی، ج 8، ص 257، ماده « فطم »؛ فاطمه بنت الامام موسی الکاظم، دکتر محمد هادی امینی ( فرزند بزرگ علامه امینی )، قم، 1405 ق، ص 5 و 21؛ گنجینه آثار قم، شیخ عباس فیض، قمريال اوّل، 1349ق، ج 1، ص 386؛ حیاه السبت، شیخ مهدی منصوری، قم، اوّل، 1380 ش، ص 10.
جواد محدّثی .
معارف و معاریف، دایره المعارفجامع اسلامی، سید مصطفی حسینی دشتی، مؤسسه فرهنگی آرایه، تهران، چاپ اوّل ، 1385 ش، ج 1، ص 489 .
سایت eda.Areo.irwww.gilan
منبع: ماهنامه اطلاع رسانی، پژوهشی، آموزشی مبلغان شماره 181.