مبلّغ با مخاطبان، شرایط زمانی، مکانی، فرهنگها، مکاتب فکری و نظامهای سیاسی و... متفاوتی روبه‌روست. بنابراین باید در اندیشه‌ی اتّخاذ بهترین روش در امر مهم تبلیغ باشد. قرآن کریم سه روش کلّی ارائه میدهد: «أُدعُ إالی سبَیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَةِوَ المَوعِظَةِ اَلحَسَنَةِ وَ جَادِلهُم بِالَّتِی هِیَ أحسَنَ: (نحل/ 125). با حکمت(استدلال) و پند و اندرز نیکو به سوی راه پروردگارت فراخوان و به روش نیکو و درست با آنان مجادله کن».
1ـ روش حکمت: مبلّغ در این روش از استدلالهای منطقی و عقلی بهره می‌برد. قیاسهای اقترانی و شرطی تشکیل و انواع براهین منطقی را ارائه میدهد. مبلّغ در این روش، مخاطب را جاهل به حقایق مینگرد و کار خود را با دعوت به تفکّر و استدلال آغاز میکند و به انگیزش تعقّل و تقویت نیروی عقل مخاطب میپردازد و اعتقادات صحیح را به او میآموزد. مانند روش پیامبر اکرم (صلیاللهعلیهوآله) در دعوت مشرکان به تفکر در آفاق و أنفس برای پی بردن به خالق هستی و دست‌یابی به اعتقاد توحیدی.
این روش وقتی مؤثّر است که مخاطب تحجّر و تعصّبی بر اعتقادات خود نداشته باشد بلکه زمینههای حقیقتجویی در اندیشه و احساسات او ظهور یافته باشد و خواهشهای نفسانی بر او حاکم نباشد.
2- روش پند و اندرز: مبلّغ در این روش به بیان ارزشهای انسانی و سود و زیان مخاطب با لحنی خیرخواهانه میپردازد و سعی در انعطاف و جذب قلب و احساسات او دارد. در این روش از استدلال، تمثیل و تشبیه، نقل عبرتها، قصّه و... استفاده میکند. مانند موعظه‌ی لقمان به پسرش.
این روش، کارآمد و مؤثّرترین راهکار تبلیغی بر مخاطبی است که خلاء ارزشها را در درون خود حس میکند، از هدف واقعی زندگی بیاطّلاع است یا راه رسیدن به آن را نمیداند یا نیازمند عامل افزایش مقاومت و استقامت در مسیر هدف است و یا خواهان فزونی، سیراب شدن یا التذاذ از حکمت مبلّغ است؛ گاه نیز موعظه از سر عشق ویژه‌ی مبلّغ به مخاطب است. به همین دلیل میبینیم که پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) به امیر مؤمنان(علیه السلام) توصیهها و مواعظ بسیاری میکند و نیز علمای بزرگ به طلّابشان پند میدهند.
موعظه معمولاً از انسان بزرگتر به کوچکتر گفته می‌شود.
3- روش مجادله‌ی نیکو: مبلّغ در روش مجادله با مخاطبی رو به روست که دیدگاهها و عقاید خود را مستدل میپندارد امّا از نادرستی دلیل خود اطّلاع ندارد. لذا مبلّغ و مخاطب در گفت‌وگویی متقابل به بیان اعتقادات و آراء خود بهطور مستدل میپردازند. در این روش مبلّغ باید منطقیترین ادله را مطرح و مخاطب را متوجّه خطای ادلّهاش بکند؛ مشی مبلّغ با مخاطب، استفاده از ارزشها و مقبولات او، استفاده از قضایای مسلّم و... از راههای رسیدن مبلّغ به هدف خود یعنی هدایت مخاطب است. (حیدری، ص131)
4- سایر روشها: مشاوره، پرسش و پاسخ، تفکّر، تداعی معانی، تکرار پیام تبلیغی، هشدار و تشویق مخاطب به تمثیل، ارائه‌ی الگو(کرمی، ص 84- 75)؛ تذکّر، سیاسی، بحرانی، و... .
این روشها میتوانند زیر مجموعه،یا ترکیبی از روش‌های قبل باشند.
روش‌های تبلیغی استاد طاهایی
روش‌های تبلیغی استاد طاهایی مبتنی بر پایه‌های استوار و اصیلی چون:معرفت به خدا، پیامبران الهی خاصّه نبی مکّرم اسلام(صلی الله علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ائمه‌ی معصوم شیعه(علیهم‌السلام)، آموزه‌های بحقّ، جهانی و جاودانه‌ی قرآن کریم و شناخت صحیح از انسان و هدایت پذیری او بوده و آموزشی، پژوهش‌محور و سیار بوده است.
استاد با اعتقاد به آن مبانی و ضرورت ارشاد انسان‌ها، ابتدا معارف و علوم دینی را با درک و فهم ژرف آموختند و با پژوهش و تحقیق در منابع اولیه اسلامی و آثار علمای بزرگ به تبلیغ آن معارف به مردم و ارشاد آنان پرداختند.
ایشان از همه‌ی فرصت‌ها برای هدایت مردم بهره می‌بردند و همه‌ی اقشار جامعه را اساتید حوزه‌ها و دانشگاه‌ها، دانشجویان، طلاب، دانش‌آموزان، خانواده‌ها، صاحبان مشاغل، کارمندان، سیاستمداران، هموطنان، شهروندان سایر کشورها و... از معارف ناب قرآنی و علوم اهل بیت(علیهم‌السلام) و حکمت خدادادی خود بهرهمند می‌ساختند و به تربیت مبلّغانی تأثیر‌گذار می‌پرداختند تا پرچم حاکمیت فرهنگ اسلامی هم‌چنان بر افراشته بماند.
در ادامه به توصیف روش‌هایشان می‌پردازیم.
موعظه
روش غالب در تبلیغ استاد طاهایی موعظه و پند و اندرز است. ایشان در نطقی ضمن بیان روش‌های تبلیغی سهگانه فرمودند: «وقتی من از راه حکمت و استدلال با مخاطب سخن میگویم به سختی میپذیرد ولی با موعظه زودتر میپذیرد» (استاد طاهایی، 1388).
استاد در این روش، سخنرانی را با یک آیه یا حدیث آغاز می‌کردند و پیرامون آن توضیحاتی میدادند. سپس با مسائل و امور زمان حاضر تطبیق میدادند. برای تأثیر بیشتر بر مخاطب و تثبیت آن بر صفحه ذهن او از ضربالمثل و غالباً اشعار استفاده می‌کردند. برای مثال یکی از شاگردانشان به نام عاتکه بحرانی(دختر شهید آیةالله سید عماد‌الدین بحرانی و طلبه عراقی مدرسه علمیه نرجس(علیها السلام) مشهد در سال1376-1371) میگوید: «من از سخنرانی استاد طاهایی بسیار متحول شدم از رنجاندن دیگران دوری میکنم زیرا ایشان روزی از صفت رذیلهی دگرآزاری سخن گفتند و به این شعر استناد کردند:
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی
ز بامی که برخاست مشکل نشیند.
این شعر را هرگز فراموش نمیکنم. گاه دوستان و اقوام میگویند: چه شده که دیگر سخنان درشت و طعنهآمیز نمیزنی؟ من نیز به یاد این شعر میافتم و میگویم، اگر کسی را بیازارم، حتّی حلالیت طلبیدن سودی ندارد و دل رنجیده بهبود نمییابد».
گاهی نیز مخاطب را متوجّه موقعیتهای گوناگون سنّی، اعتقادی ، زمانی و... خود میکند و الگوهای مشابهی را مثال میزند تا تأثیر عمیقتری بر او بگذارد. برای مثال در یکی از سخنرانیهای خود، در سال 1368 پیرامون کمال زن میگفتند. من (نویسنده‌ی مقاله) که در آن زمان 23 ساله بودم تحت تأثیر این عبارتشان قرار گرفتم که فرمودند: «خواهران عزیز! ببینید حضرت فاطمه (علیها السلام) 18 سال بیشتر نداشتند که به کمال رسیدند». این عبارات نیرو و انگیزه ام را برای رسیدن به کمال صدچندان کرد و به شکر خدا گامهایم را در مسیر کمال، ترک گناه و مکروهات و انجام واجبات و مستحبّات، استوارتر کردم - یاری خدا را در این مسیر تا آخر عمر میطلبم.
موعظههای استاد غالباً در قالب آموزش، تفسیر قرآن کریم یا شرح ادعیه و زیارات معصومین(علیهم‌السلام) انجام میشد. گاهی نیز به تقاضای یکی از طلبهها با عنوان نصایح و ارشادهایی به او انجام میگرفت. برای مثال آخرین خاطرهای که خانم زهرا طهرانیان(معاون پژوهش ، مدرس،عضو هیأت علمی و طالبه‌ی مدرسه علمیه نرجس مشهد از سال 1367-1389)؛ از ایشان داشت این بود که تقاضای نصیحت و توصیهای کرد، آن استاد بزرگوار او را به اخلاص و تقوای الهی توصیه فرمودند.
پرسش و پاسخ
استاد طاهایی غالباً پس از درس یا سخنرانی حدود 10 یا 15 دقیقه را به پاسخ به پرسشهای حاضران اختصاص میدادند. گاهی نیز جلساتی ویژه‌ی پرسش و پاسخ برگزار می‌کردند، مانند جلسههای پاسخ به پرسشهای دانشجویان در پیش از انقلاب اسلامی. (سازمان تبلیغات اسلامی مشهد، فیلم مستند خانم طاهایی)
این نوع تبلیغ در واقع ایجاد فضای آزاد برای طرح هر نوع مشکل فردی یا اجتماعی در موضوعات متنوّع اعتقادی، عرفانی، سیاسی، فقهی، حقوقی، اخلاقی و... بود. و نظر به ناشناس بودن پرسش کننده و مشابه بودن مشکلات مردم، در این نوع جلسات، بسیاری از افراد پاسخ پرسشهای احتمالی خود را نیز دریافت می‌کردند.
این جلسات، باعث بیداری سیاسی و مشارکت اجتماعی مردم در اصلاح نظام سیاسی و اجتماعی شده بود علاوه بر این که مخاطبان به روشنفکریهای علمی و اعتقادی می‌رسیدند.
مشاوره
مشاوره جلسات اختصاصی و فردی یا گروهی با افراد معدود، پیرامون موضوع درخواستی متقاضی مشورت برگزار میشد. بارها شاهد این‌گونه تقاضاها از استاد طاهایی بودم که معمولاً با گرفتن وقت قبلی و با برنامه و در ساعات معینی از روز انجام میگرفت. بسیاری از طلاب مشکلات خانوادگی خود را مطرح و از پندها و توصیهها و راهکارهای سازندهای برخوردار می‌شدند.
جلسات دیگر مشاوره‌ی ایشان در کمیسیون امور بانوان خراسان بزرگ و خراسان رضوی (مطابق نقشه جدید) بود که پیرامون مسائل گوناگون مربوط به زنان جامعه دیدگاههای سازنده خود را مطرح می‌کردند که غالباً پیرامون امور فرهنگی بانوان بود.
تذکّر
تذکّر یادآوری اوامر و نواهی الهی به خاطی یا فراموش‌کار است. تذکّرات مرحومه استاد طاهایی به همراه عبارات انگیزشی چون: اشکال شرعی دارد، خدا ناظر است، در برابر امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) مسئولید، اینجا خانه‌ی امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) است، من راضی نیستم، از جهنم بترس و... همراه بود. این یادآوریها جنبه‌ی کاربردی دارند زیرا در لحظه‌ی مشاهده‌ی خطا یا غفلت انجام میگرفت. تذکّر به فرموده‌ی قرآن کریم برای مؤمنان سودمند است. (ذاریات/55)
روش استدلال(مناظره)
از روش استدلال(حکمت) و مناظره برای گفت‌وگو با اهل سنّت بهره می‌بردند و به طلبهها نیز این روش را آموزش میدادند. به یاد دارم که در سال 1378 یکی از عالمان اهل سنّت را برای سخنرانی در جمع طلاب خارجی دعوت کردند، آن عالم مدّعی بود که خلفای سهگانه(ابوبکر، عمر و عثمان) هیچ اختلافی با امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام) و حضرت فاطمه(علیها السلام) نداشتند. استاد طاهایی در طول سخنرانی، از باب رعایت احترام چیزی نگفتند ولی پس از آن طلّاب را دور خود گرد آوردند و گفتند: به او با استفاده از منابع خودشان مثل شرح نهجالبلاغهی ابن ابی الحدید، صحیح بخاری و... پاسخ دهید و شواهد مخالفت خلفا با اهل بیت(علیهم السلام) را ذکر کردند.
روش الگویی
معرفی برترین الگوها: استاد طاهایی در سخنرانیهای خود، غالباً به معرفی الگوهای عملی از اهل بیت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ویژه حضرت فاطمه (علیها‌السلام) برای بانوان می‌پرداختند و تلاش بسیاری در این راه مصروف می‌داشتند؛ چون شرح زیارت جامعه‌ی کبیره؛ سیری در خطبه‌ی فدک (طاهایی)، ترسیم جوانب شخصیتی حضرت فاطمه (سلاماللهعلیها) و... گاهی نیز از میان استادان نمونه به معرّفی برخی به عنوان استاد، زن یا دختر نمونه می‌پرداختند.
ایشان همیشه به استادان و مبلّغان توصیه می‌کردند که خود الگوی عملی شوند و مردم را با عمل خود راهنمایی کنند و به حدیث امام صادق(علیهالسّلام) استناد می‌کردند(طاهایی، 1387) که فرمود: «کونوا دعاة الناس بغیر السنتکم: مردم را با غیر زبانتان فرا خوانید» (محمدبن یعقوب)؛ و طلبه را موظف به تبلیغ عملی پیش از زبانی می‌کردند. (طاهایی، تبلیغ بلیغ، 1387).
گاهی نیز جوانب الگویی یک بنده و شیعه‌ی کامل را به استناد قرآن(طاهایی، ویژگی‌های عبادالرحمان) و کلام معصومین(علیهم‌السلام)ترسیم می‌کردند: ایشان در کتاب معیار شناخت شیعه که چون سایر کتاب‌های ایشان، حاصل یک یا چند دوره سخنرانیهای ژرف و مؤثّر ایشان است، به ترسیم الگویی جامع از شیعه میپردازد:
1- ایمان قوی 2- ورع 3- صداقت و... (طاهایی، معیار شناخت شیعه)
زمانی هم به طبقات خاصّ جامعه اعم از فرهنگی، شغلی و... الگوهایی در حیطه‌ی کار خودشان ارائه می‌کردند که این روش نبوغ و آگاهی وسیع استاد طاهایی را نشان میدهد. برای نمونه الگوی استاد و معلم شایسته را در آراستگی به صفات رذیله و مستند به قرآن و حدیث با این ویژگی‌ها بیان میکنند: آگاهی از افراد تحت تربیت، اوضاع فرهنگی و سیاسی، آگاهی اساسی در امور مختلف، اخلاص، ایمان به هدف، پیشگام، دارای سعه صدر، پشتکار در عمل، قاطع و با شهامت، انتقادپذیر، نرمخو، مهربان و دلسوز، دارای عزّت نفس، عادل و صادق، فروتن و با گذشت، آراستگی ظاهری(طاهایی، ویژگی‌های معلم شایسته)؛ (به ویژه سادهپوشی و عدم تبعیت از مُدگرایی).
جوانب الگویی استاد طاهایی
1- یکی از عوامل موفّقیت و تأثیرگذاری استاد طاهایی در هدایت مردم، صداقت و اخلاص و ارائه‌ی الگوی عملی از خود در این صفات برجسته و ایمانی بود.
جاذبیت: التزام استاد به واجبات و مستحبّات و اخلاق کریمه و... به حدّی بود که لباسی از نور جاذبیت الهی سراسر وجودشان را پوشانده بود بهطوری که با یک جلسه ملاقات قلوب مستعد را به خود جذب میکرد. به یاد دارم که نخستین جلسهای که ایشان را مشاهده کردم در مکتب زهرا (علیها‌السلام)،(منزل خانم رضایی) در پاییز 1368 و در دهه‌ی فاطمیه (علیها السلام)ایشان که در سوگ رحلت همسرشان به سر می‌بردند. در سخنرانی خود به ذکر مظلومیت حضرت فاطمه (علیها‌السلام)و سیلی خوردن حضرت پرداختند و سیل اشک و نغمه‌ی زاری از دیدگان و حنجرهشان پدیدار گشت، زیبایی استاد که در آن لباسهای مشکی چون چراغی پرنور پرتو افشان بود و گریه های خالصانه و عارفانه بر اهل بیت (علیهم‌السلام) مرا که به منظور ثبتنام در مکتب آمده بودم، مجذوب خود کرد. سراغ خانم اعتمادی را که در کنارشان ایستاده بود، از ایشان گرفتم. با کمال تواضع گفتند: من اعتمادی نیستم من کجا و ایشان کجا؟! سپس به خانم اعتمادی اشاره کردند. از آن به بعد جاذبهها فزونی می یافت. هر بار که نام خانم طاهایی برده میشد بر علاقهام به ایشان افزوده می گشت و علاقه به محبّتی عمیق تبدیل میشد. توصیفی که از ایشان در منزل و به اعضای خانواده میکردم با این عبارات بود: «از صورت خانم طاهایی نور میبارد» و «با هر نگاه به خانم طاهایی یک درجه بر ایمان انسان اضافه می‌شود» این عبارات از سر حقیقت بودند. به درس تفسیر سهشنبهشان بسیار علاقهمند شدم، آگاهی ایشان از علوم زیست شناسی، فیزیک و... و جدیدترین نظریات علمی که بسیار عالمانه با درس تفسیرشان آمیخته میشد، مرا به شگفتی وامیداشت، از کجا اینها را آموختهاند؟! جالب بود که اصطلاحات علمی را بدون اشتباه در حرکات کلمه تلفظ می‌کردند برای مثال در توصیف آفرینش انسان به اسپرم و اووم و تعیین جنسیت فرزند و کروموزومهای xو y درست مثل استاد بیولوژی الفاظ را بر زبان میآوردند. متوجّه شدم که ما دانشجویان پرغرور، علم بیشتری برای مطرح کردن نداریم. پیش تازی استاد طاهایی در نظرات علمی در هر رشتهای از علوم تجربی و انسانی، یکی از عوامل مؤثّر در جذب دانشجویان به جلساتشان بود.
جاذبه‌ی استاد که باعث تکامل روز افزونم شده بود به حدّی رسید که با نگاه به چهره‌ی استاد سیل اشک از دیدگانم جاری میشد بهطوری که در سال 1375 با گریه‌ی شدید از ایشان دعوت کردم تا برای سخنرانی به منزلمان تشریف آوردند. امّا ایشان در برابر گریههای من لبخند میزدند.
سایر شاگردان استاد طاهایی اعم از ایرانی و خارجی عمل خانم را به گفتههایشان، مهمترین عامل سازندگی مواعظشان میدانستند. برخی از این دیدگاههادر شمیم نرجس، سایت استاد طاهایی و... آمده است. و بسیاری نیز در مصاحبه دریافت شدهاند.
جانب اخلاقی به ویژه اخلاص، عفت، عشق به امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)تقوا و عبادتشان بسیار برجسته بود.
عبادت: در جانب عبادی، بسیار به امور مستحب مانند نماز شب، مناجاتها، گریه از خوف خدا، زیارات، حج و عمره و... ملتزم بودند. جالب آن است که همه‌ی ادعیه و زیارات را حفظ میخواندند و پس از عبادات چهرهشان بسیار نورانی میشد. به یاد دارم در سال 1387 یک روز پس از نماز ظهر که به چهره‌ی مبارکشان نگاه کردم نورانیت فوق طبیعی در آن دیدم و بسیار شیفته شان گشتم.
عشق به اهل بیت(علیهم‌السلام): این عشق توصیف ناشدنی است. زیارت عارفانه، گریه‌ی سوزناک بر عزای آن بزرگواران، یاد امام زمان (عجل الله تعالی فرجه‌الشریف) - که آرام و قرار را از ایشان سلب کرده بود- تفسیر آیات‌الولایة، شرح زیارت جامعه و... همه دلیل بر شیفتگیشان به آن خاندان پاک بود. با التماس از امام رضا (علیه‌السلام) اذن دخول در حرمش را می‌خواست و طلّاب را ادب زیارت با معرفت می آموخت. (شرح حال زائر، شمیم، ش12، ص50؛ سایت اینترنتی یادواره استاد طاهایی بانوی بافضیلت)
سخاوتمندی استاد طاهایی فراتر از امور مادّی بود، امور معنوی را نیز شامل میشد و همگان را در عبادات و گریههای خود شریک می‌کردند. گریههای دستهجمعی مکتب نرجس(علیها‌السلام) بسیار مرا تحت تأثیر قرار میداد و در اندیشه‌ی خطاهایم فرو می‌برد تا با اشک آن‌ها را پاک سازم.
مدیریت: تدبیر با کفایت ایشان نیز پر از مواعظ و پندهای اخلاقی و آشنایی با احکام الهی و ارشاد به صراط مستقیم بود. یکی از روش‌های کارآمد ایشان جلسات اخلاقی ماهانه ویژه‌ی کارمندان و استادان مدرسه (یکشنبهها) بود که در زدودن اخلاق رذیله و صفای روابط همکاران بسیار مؤثّر بود.
سخن از جوانب الگویی استاد طاهایی بسیار است که مقاله گنجایش آن را ندارد.
تبلیغ در بحران
یکی از روش‌های تبلیغی که از اهمّیت بسیار و گاه حیاتی برخوردار است تبلیغ در شرایط بحرانی چون بیماری خطرناک، جان کندن، جنگ، محاصره، حوادث طبیعی، و... بود. مبلّغ در این شرایط با استفاده از معارف اسلامی، شرح حال بزرگان و... به صبر، امید به پاداش الهی، امید به آینده، گشایش و نجات از بحران و... میپردازد و هدف او تسکین دردها، انگیزش افکار در حل مشکل، پیشگیری از تصمیمات نابه‌جای دیگران و وخیم‌تر شدن اوضاع وغیره است. در این روش، بیم و توبیخ و... وجود ندارد. این‌گونه تبلیغ‌ها در قرآن کریم بسیار است مانند توصیه به مقاومت و صبر در جنگ«کم من فئه قلیله غلبت فئه کثیره باذن الله والله مع الصّابرین: (بقره/249) چه بسا گروه اندکی به خواست خدا چیره شد و خدا با شکیبایان است». و تبلیغ یار عالم حضرت یونس(علیه‌السلام) در آستانه نزول عذاب آسمانی که منجر به توبه و نجات مردم شد.(یونس/98) همه‌ی اقشار مردم حتی پیامبران به این تبلیغ نیازمندند.
مرحومه استاد طاهایی در همه‌ی شرایط بحرانی کشور پیش وپس از انقلاب اسلامی مؤثّرترین و کارآمدترین تبلیغ را داشتند. چه آن هنگام که بر بالین دوستان بیمار می‌رفتند و باعث امیدواری، آرامش روانی و تسریع در بهبودیش می‌شدند چه در زمانی‌که در سطح خانوادگی و در حوادث سیاسی چون شهادت برادران و دستگیری همسرشان به دست مزدوران محمدرضا پهلوی، که بدون شک با دلجوییها و توصیه به صبر و مقاومت باعث آرامش خانواده به ویژه والده‌ی مکرّمه‌شان شدند و یا در تحصّن‌ها و تظاهرات ضد رژیم شاهنشاهی به پایداری و مقاومت تا پیروزی توصیه می‌کردند و یا در جنگ که در صحنه‌های گوناگون، تبلیغ موثر داشتند. سخنرانی در مجالس سوگواری خانواده‌های شهدا و عرض تسلیت و توصیه به صبر و امید به پیروزی، سخنرانی در جمع خانواده‌های رزمندگان و توصیه به مقاومت و تشویق همسران و فرزندان به جنگ و صبر بر فراق آنان نمونه‌ی این نوع تبلیغ است. همسر یک نظامی نیروی هوایی که از همسایگانمان بود برای ما نقل کرد که استاد طاهایی در آشخانه در جمع همسران نیروی هوایی سخنرانی کردند. در بحران‌های دیگر، حوادث طبیعی سیل اهواز در سال 1359 برای کمک و دل‌جویی از سیل زدگان رفته بودند یا زلزله‌ی طبس در سال1357 که البته صحنه‌های تبلیغ بحرانشان بی‌شمار است. (رک: شمیم، ش2 و12؛ سایت اینترنتی استاد طاهایی؛ زندگینامه و خاطرات یاران دیرین استاد).
تبلیغ سیاسی
دین اسلام ماهیّتی سیاسی دارد و به فرموده‌ی امام خمینی(ره) «اسلام از سیاست جدا نیست» و «دیانت ماعین سیاست ماست»؛ در این راستا، مبلّغ باید از آخرین مسائل سیاسی جهان به ویژه جهان اسلام آگاه باشد و نسبت به آن‌ها موضعگیری درست و مطابق با قرآن کریم داشته باشد. از جمله این مسائل رهبران حکومت و نظامهای حکومتی است. از نظر دین اسلام تنها حکومت اسلامی و رهبر جامع شرایط رهبری جامعه اسلامی، مورد تأیید است قرآن کریم میفرماید:
«أطیعوا الله و أطیعو الرّسول و أولی الآمر منکم: (نساء/ 59) از خدا، پیامبر و صاحبان امرتان(رهبران) فرمان برید» و در مقابل هر نوع نظام حکومتی غیر اسلامی (شاهنشاهی، جمهوری دمکراتیک، جمهوری مادام العمر، خلیفهای، لائیک و...) و یا رهبر جائر(فاقد یکی از شرایط لازم) محکوم و مردود است. قرآن کریم میفرماید:
«لاتَجِدُ قَوماًیُومِنوُنَ بِاللهِ و الیَومِ الآخِرِ یُوادِّونَ مَن حَادّ اللهَ و رَسوُلَهُ... (مجادله/22) مردمی را که به خدا و روز بازپسین ایمان دارند این‌گونه نمییابی که با کسی دوستی کنند که با خدا و پیامبرش دشمنی کند».
بنابراین تبلیغ سیاسی دو نوع است: حمایتی و مبارزاتی.
معیار اسلامی بودن نظام حکومتی و عدالت رهبری، در زمان غیبت امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، حاکمیت نظامی مستند به قرآن و عترت پیامبر اکرم(صلیاللهعلیهوآله) است؛ یعنی حکومتی که به منظور اجرای فقه جعفری برقرار شده و رهبر آن ولی فقیه جامع شرایط رهبری است که عبارتند از: عدالت، پرهیزکاری، حلالزادگی، تشیع دوازده‌امامی، آگاهی به زمان و اجتهاد و فقاهت. (روح الله خمینی، ولایت فقیه، ص50).
بر این اساس مسلمانان باید درمرحله‌ی اوّل در راه بر قراری حکومت اسلامی با رهبری ولی فقیه قیام و در مرحله‌ی دوم پس از پیروزی از آن حمایت و پایداری کنند. در این راستا مبلّغان باید در هر دو مرحله به ترتیب با دو روش مبارزاتی و حمایتی کوشش کنند.
تبلیغ سیاسی از دیدگاه استاد طاهایی: استاد طاهایی(ره) تبلیغ سیاسی را به استناد سوره‌ی عصر«و تواصوا بالحق: و همدیگر را به حق سفارش کردند» واجب میدانستند. (استاد طاهایی، سخنرانی 1376 برای انتخابات) و خود الگوی برتر مبلّغ سیاسی بودند و با توجّه به مقطع زمانی حیات شریف و جامعه‌ی بیدارشان، موفّق به هر نوع تبلیغ سیاسی شدند و در هر دو مرحله از هوشمندی و درایت لازم برخوردار بودند. در ادامه نگاهی به این مراحل میاندازیم:
1ـ تبلیغ مبارزاتی
مرحومه استاد طاهایی در سن کودکی نخستین مبارزه‌ی سیاسیشان را با نظام حاکم وقت؛ سلطنت رضا پهلوی که قانون کشف حجاب را صادر و اجرا کرد، با رعایت حجاب اسلامی(چادر و پوشیه) آغاز کردند. (شمیم نرجس(حیات طیبه)، ش 12، بهار 1388) و در ادامه تا پایان سقوط نظام شاهنشاهی پهلوی با التزام عملی و تبلیغ فرهنگ اسلامی عملاً به مخالفت با نظام فرهنگی هیأت حاکمه پرداختند. علاوه بر آن به صورت مستقیم نیز در انقلاب اسلامی شرکت داشتند«و به سخنرانیهای پرشور در جمع انقلابیون شهرهای مختلف مشهد، زاهدان، تهران، سبزوار و... در کنار سایر فعّالیت‌های مبارزاتی چون تکثیر و توزیع اعلامیهها و سخنرانیهای امام خمینی، سازماندهی راهپیماییهای بانوان کفنپوش، حضور در اعتصابها و تحصّن‌ها در منازل علما، حمایت از انقلابیون و... پرداختند». (همان، ش 2، 1385، ص28).
تبلیغ سیاسی استاد طاهایی هم‌زمان با پیشرفت انقلاب اسلامی از حالت غیر مستقیم و کنایهای، به محکومیت مستقیم و آشکار متحوّل میشد. برای مثال تبلیغ غیر مستقیم را با تفسیر آیات جهاد، قصص پیامبرانی که با فرمانروای زمان خود به مبارزه پرداختند و در خلال تفسیر همه‌ی تلاش ایشان در راه تبیین مسائل روز و رفع شبههها از ذهن مردم و به ویژه جوانان و دانشجویان بود. (همان، ش 12، ص 29 – 28).
برای نمونه ایشان در خاطرات خود گفته اند که شاه(ساواک) ایشان را از دروس تفسیر منع کرد و در پی مقاومت استاد، مکتب نرجس(علیها‌السلام) از ادامه‌ی فعالیت ممنوع شد. (همان، و فیلم مستند استاد، تولید مدرسه علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، 1387)
استاد طاهایی در عین حال در مجالس محرمان و همسنگران موثّق به تبلیغ صریح می‌پرداختند. و به صراحت سخنان مبارزاتی خود را از سال 1357 با کمک یاران باوفایشان و با شرکت در تحصّن‌ها و راهپیماییها علنی کردند. (همان، ش 2 و 12، و فیلم مستند خانم طاهایی) و علیرغم تهدید نیروهای مسلح شاه، جان بر کف و استوار به هدایت زنان مبارز ادامه دادند و در عین حال درایت استاد در این تبلیغ مانع از تصمیم نیروهای ساواک بر دستگیری و زندانی کردن زنان همرزمشان میشد، برای نمونه ایشان فرمودند: «از طرحهای دیگری که ریخته شده بود این بود که حمعی از خواهران راهپیمایی کنند از چهارراه شهدا تا میدان شهدا و با هم عهد کردیم اگر یک حمعی دستگیر شدند از آن‌ها حمایت کنیم». در مواردی نیز که منجر به دستگیری خانمهای همراه میشد با درایت ایشان رژیم ناگزیر از آزاد کردنشان میگشت. (شمیم نرجس،ش12، ص27).
2ـ تبلیغ حمایتی
مرحله‌ی دوم تبلیغ سیاسی استاد طاهایی از پیروزی انقلاب اسلامی ایران آغاز و تا لحظه‌ی آخر حیات شریفشان ادامه مییابد. در این مرحله با حمایت و پشتیبانی از اصل نظام اسلامی در خط ولایت و رهبری نظام گام بر می‌داشتند (شمیم، ش 12، ص28)؛ و دیگران را به دفاع از نظام و اطاعت از رهبری فرا میخواندند.
ولایت‌مداری استاد در راستای اعتقاد به اصل امامت است. بر این اساس حمایتشان از رهبری برخاسته از اعتقاد مذهبی بود و آن را واجب شرعی میدانستند. در این راستا در همه‌ی صحنه‌های سیاسی حضور فعّال داشتند. از جمله‌ی آن‌ها «سخنرانی و سازماندهی زنان در جمعآورری کمکهای مردمی برای جبهههای جنگ، تبلیغ در جمع همسران و خانواده‌های رزمندگان برای تقویت روحیه‌ی زنان و همسران خلبانان و رزمندگان اسلام و...» بود (همان)؛ و ایشان همواره در جریانهای مخالف ولایت، حامی مقام رهبری بودند.
- ویژگی تبلیغ سیاسی استاد طاهایی:
1- قرآن محوری: تبلیغ سیاسی استاد طاهایی، اصولاً بر اساس وعدههای قرآنی در براندازی حکومت جابران و برقراری حکومت صالحان بود که یک مسلمان باید علاوه بر ایمان، دلخوش بودن به وعده‌ی خدا، در راه تحقّق وعده گام بردارد و مستندشان تفسیر آیه‌ی ذیل بود:
هو الَّذی أرسلَ رَسوُلَهُ بِالهُدی و دینِ الحَقِّ لِیُظهِرَهُ عَلَی االدّینِ کُلِّهِ و کَفی بِاللهِ شَهیداَ» (فتح/ ) او کسی است که پیامبر خود را با هدایت و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه‌ِی ادیان چیره گرداند و گواهی خداوند بس است» و پس از تفسیر آیه‌ی بعد:«مُحَمَّدٌ رَسوُلُ اللهِ و الَّذینَ مَعَهُ أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم»: محمد فرستاده‌ی خداست و کسانی که با اویند بر کافران سختگیر و بر یکدیگر مهربانند». (فتح/ 29).
عبارت «أشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ» را جنبه‌ی سیاسی اسلام معرّفی کردند. یعنی جایی که به کمک و همکاری مسلمانان در پیروزی دین اشاره دارد. (طاهایی،غلبه دین اسلام بر همه ادیان، نوار سخنرانی،1373).
در این راستا، سخنرانیهای سیاسی استاد، با آیه‌ی قرآن که متناسب موضوع باشد آغاز و به موضوع سیاسی روز ختم میشد.
2-دشمن شناسی: استاد طاهایی که درس دشمن شناسی را از استاد خود مقام معظّم رهبری حضرت آیتالله خامنهای آموخته بودند، این که درس در طی جلساتی اختصاصی برگزار شد در واقع تفسیر سیاسی برخی از آیات قرآن بود و اصولاً آن مرحومه اندیشه‌ی انقلابی را از آن مقام معظّم اخذ کرده بودند. (خبرگزاری قرآنی ایکنا، رایحه، ص11).
ایشان به مبلّغان توصیه می‌کردند: «ما باید زمان خود و دشمنان را بشناسیم؛ دشمنان خارجی و صهیونیسم بینالملل، فرهنگ یهود و عملکرد آنان را معرفی کنیم تا مادران و جوانان ما آگاهی پیدا کنند». (طاهایی، ویژگی‌های معلم شایسته، ص28).
یکی از شگفتیهای استاد طاهایی پیشتازی در دشمن شناسی و شبهه شناسی بود که حتّی بر شاگردان مبلّغ با تجربه خود سبقت داشتند. به یاد دارم که از 20 سال قبل از عروسکهای ضدارزشی غرب که فرهنگ اسلامی را نشانه رفته بودند به طلّاب خود اطّلاع میدادند. این در حالی بود که بسیاری از خانواده‌ها ساخت این‌گونه اسباببازیها را تنها دلیل بر بیحیایی سازنده میدانستند و اطّلاعی از برنامه‌ی ریشهای و گسترده‌ی تهاجم فرهنگی دشمن نداشتند.
3- پرهیز از جناحبندی سیاسی: از ویژگی‌های تبلیغ سیاسی استاد طاهایی پرهیز از جناحبندی و تشکیل حزب سیاسی بود. این ویژگی مطابق با توصیههای مقام رهبری نظام جمهوری اسلامی است که فرمودند: «مراقب باشید که دستهبندیها و جناحهای سیاسی در حوزه نفوذ و رشد نکند. جهت سیاسی طلاب، همان جهت سیاسی نظام و انقلاب است. به همان جهت انقلاب را باید إنشاءالله در تبلیغات و در برخورد با مردم - قولاً و عملاً- پی بگیرند». (استاد طاهایی، سخنرانی 1/12/1370)
در سخنرانیهای سیاسی خود هیچگاه نام حزب یا شخص و مقام سیاسی به جز مقام معظم رهبری (حضرت امام خمینی و آیتالله خامنهای) را بر زبان نمیآوردند و همیشه به صفات جناح حق از منظر اسلام و قرآن اشاره می‌کردند. این خط مشی حتی در کاندید شدن خودشان در انتخابات مجلس شورای اسلامی در سال 1370 جاری بود.
به یاد دارم که آخرین تابستان 1388 در اردوی تفریحی سالانه در سخنرانی خود ضمن اشاره به آشوبهای پس از انتخابات ریاست جمهوری، به اطاعت از رهبری و گام نهادن در خط ولایت توصیه کردند.
4- دعا، حسن ختام تبلیغ سیاسی: استاد طاهایی قاعده‌ی فلسفی«لا مؤثّر فی الوجود إلاّ الله» را در روح و جان و ژرفای اندیشه‌ی خود در همه‌ی امور، درآمیخته بودند. در همه‌ی جوانب تبلیغی، سخنرانی را افزون بر دعاهای متناسب با موضوع، به درخواست پایداری نظام اسلامی رهبری و تعجیل در فرج امام زمان(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و برقراری حکومت عدل جهانی، خاتمه میدادند. امّا اگر تبلیغ سیاسی بود؛ علاوه بر دعاهای نامبرده، خواستههای متناسب با موضوع را نیزمسألت می‌کردند؛ ولی هیچگاه نام شخص- به جز رهبری- یا حزبی را بر زبان نمیآوردند، و بیشتر به نوع مقام اشاره می‌کردند.
نتیجه
روش های تبلیغی استاد طاهایی بر گرفته از سه روش کلّی قرآنی:حکمت، موعظه و مجادله نیکوست. ولی روش پند و اندرز بر دو روش دیگر غالب است .
روش های دیگر ایشان عبارتند از: پرسش و پاسخ، مشاوره، تذکّر، ارائه‌ی الگو، بحرانی و سیاسی است.
روش سیاسی ایشان از ویژگی‌های قرآن محوری، دشمن‌شناسی و اجتناب از جناح بندی سیاسی برخوردار بود ودر دو مرحله مبارزاتی و حمایتی انجام گرفت. و همواره مزیّن به حسن ختام دعا برای پیروزی اسلام و تعجیل در فرج حضرت ولی عصر_روحی له الفداء_می شد
پیشنهاد
1-همه‌ی فعالیت های علمی،تبلیغ و مدیریتی استاد طاهایی مورد بررسی تحلیلی و توصیفی قرار گیرد تا به عنوان الگویی بهینه مورد استفاده قرار گیرد.
2- روش های تبلیغی استاد با بررسی بیشتر در قالب کتاب چاپ و در اختیار مبلغان گذاشته شود.
3- مبلغان به پیروی از استاد از روش موعظه بیشتر بهره ببرند.
4- با عنایت به قرآن محوری فعالیت های استاد، پژوهشگران تصویر قرآنی آن ها را ترسیم کنند.
5- نرم افزار متنی همه‌ی آثار استاد با امکان جستجوی موضوعی، واژه‌ای، زمانی و مکانی تولید گردد.
6- در مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها‌السلام) بخشی ویژه‌ی آثار استاد بنا شود.
7- مؤسّسه‌ی تنظیم و نشر آثار استاد طاهایی دایر گردد.
سلام بر تو ای استاد، آن روز که به دنیا آمدی و آن روز که از این جهان رفتی و آن روز که زندگی جاودان در نعیم بی پایام آغاز می کنی.
فهرست منابع
* قرآن کریم
1-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، ویژگی های معلم شایسته، مشهد، مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، 1388.
2-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، سیری در دعای مکارم الاخلاق، مشهد، مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، 1366.
3-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، معیار شناخت شیعه، مشهد، پارسیران، 1381.
4-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، سیری در زیارت عاشورا، مشهد، پارسیران، 1386.
5-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، ویژگی های عبادالرحمن، مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، مشهد، چ2، 1389.
6-خبرگزاری قرآنی ایکنا، نگاهی به زندگی نامه و فعّالیت‌های قرآنی استاد فاطمه طاهایی، نشریه رایحه، ش65، آذر 1388.
7-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، فاطمه سیدخاموشی در نگاه شاگردان وهمراهان، نشریه رایحه، ش65، آذر 1388.
8-مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)مشهد، چهره ای ماندگار، نشریه شمیم نرجس، ش2، مرداد 1385.
9-حیدری، رائد، المقرّر فی توضیح منطق المظفر، المنتدی الحیدری الثقافی، قم، 1419ق.
10- اساتید مدرسه علمیه نرجس(علیها السلام)، مصاحبه ها، نشریه شمیم نرجس(علیها‌السلام)، ش12، بهار1389.
11- کرمی، علی رضا، روش های تبلیغ، قم، دارالثقلین، 1378.
12- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، دار صعب، 1401ق
13- مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، سازمان تبلیغات اسلامی مشهد، فیلم مستند خانم طه، مشهد، تولید 1387.
14- خاموشی، فاطمه(طاهایی)، غلبه‌ی دین اسلام بر همه ادیان، CD فایل صوتی، سخنرانی، مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)، نسخه خطی، تولید1388.
15- خاموشی، فاطمه(طاهایی)، تبلیغ بلیغ، CD 15- فایل صوتی، سخنرانی، ، مدرسه علمیه نرجس(علیها السلام)، نسخه خطی، 1388.
16-خاموشی، فاطمه(طاهایی)، درس‌هایی از محضر استاد، گردآوری خانم طباطبایی، مدرسه‌ی علمیه نرجس(علیها‌السلام)، نسخه خطی.
17-مدرسه‌ی علمیه‌ی نرجس(علیها السلام)مشهد، چهره ای ماندگار، نشریه شمیم نرجس(علیها‌السلام)، ش2، مرداد 1385. 1389-1385.
مائده رضایی
منبع: شمیم نرجس