زیارت پیاده

زیارت یکی از راهکارهای ابراز محبت به اهل بیت ^{علیهم السلام} می‌باشد و از مصادیق مودتی است که براساس دستور قرآن اجر رسالت و نبوت شمرده شده است. از این رو در روایات از آن به عنوان عهدی که امام معصوم ^{علیه السلام} بر عهده خود دارد یاد شده است (ابن قولویه، 1356، ص122).

رسول گرامی خدا ^{صلی الله علیه و آله} در مورد پاداش زائران اهل بیت ^{علیهم السلام} و نقش مودت در آن به حضرت علی ^{علیه السلام} چنین می‌فرمایند:

«یا اباالحسن انَّ اللهَ جَعَلَ قبرَک و قبرَ ولدِک بقاعاً مِن بقاعِ الجنهِ و ... یکثُرونَ زیارتَها تقرُّباً مِنهم اِلی اللهِ مودهً مِنهم لِرسولِه» (طوسی، 1407ق، ج6، ص22)؛ ای ابا الحسن همانا خداوند مزار تو و فرزندانت را قطعه‌هایی از بهشت و عرصه‌ای از عرصه‌هایی آن قرار داده است و قلوب برگزیدگان خلقش را مشتاق شما قرار داده است؛ در حالیکه سرزنش و آزار را به خاطر شما تحمل می‌‌کنند و در این حال قبور شما را آباد می‌کنند و به خاطر قرب الهی و مهر ورزیدن نسبت به رسول الله پیوسته به زیارت شما می‌آیند.

از این رو در طول تاریخ همواره شاهد چنین بزرگداشت‌ها و تلاش برای احیای امر زیارت خاندان پیامبر بوده‌ایم. این بزرگداشت‌ها در ایام و دوران‌های متفاوت تحت تأثیر شرایط محیطی و مکانی بوده و هدف آن احیای امر اهل بیت ^{علیهم السلام} و تأثیرگذاری عمیق آن بر قلب و دل و ارتباط معنوی با معصوم و بزرگداشت آنان به عنوان بندگان برگزیده و پرهیزگار خدا بوده است که خالصانه راه بندگی را پیموده‌اند و تصویری روشن برای حرکت به سوی کمال برای ما به یادگار گذاشته‌اند.

درباره آداب و شرایط زیارت موارد بسیاری مطرح شده است؛ از جمله: انجام غسل، خضوع و خشوع، آرام و با تواضع قدم برداشتن، آهسته سخن گفتن، حضور قلب و توبه و... این آداب مخصوص زیارت قبور تمام اهل بیت ^{علیهم السلام} است و مختص امامی خاص نمی‌باشد و شیعیان همواره هرگاه شرایط سیاسی و اجتماعی فراهم بوده، آن را با شدت و حدت بیشتری انجام داده اند؛ هر چند که در میان اهل بیت ^{علیهم السلام} به زیارت امام حسین ^{علیه السلام} و امام رضا ^{علیهم السلام} توجه و عنایت خاصی شده است. از جمله زیارات وارد شده در مورد امام حسین ^{علیه السلام} زیارت اربعین است که از امام حسن عسکری ^{علیه السلام} از آن به عنوان یکی از نشانه‌های مؤمن یاد کرده‌اند.

و جالب اینکه زیارت امام رضا ^{علیه السلام} به عنوان بدیل و نمونه‌ای از زیارت امام حسین ^{علیه السلام} و دیگر معصومین ^{علیهم السلام} مورد عنایت خاص قرار گرفته و معصوم به آن توجه خاص کرده است. چنانکه از امام جواد ^{علیه السلام} روایت شده که راوی (بزنطی) گوید: درباره ثواب زیارت امام رضا ^{علیه السلام} پرسیدم، فرمودند: به خدا برابر هزار هزار حج است، برای کسانی که با معرفت زیارت کنند. (الامالی صدوق، ص64) و در جایی دیگر راوی از ایشان می پرسد، یک‌بار به حج رفته، بهتر است که بار دیگر به حج مشرف شود یا به زیارت علی بن موسی ^{علیه السلام} به خراسان سفر کنند و آن سال به حج نرود. امام ^{علیه السلام} فرمودند: بلی به خراسان رود و به پدرم سلام کند، افضل است. (عیون اخبارالرضا، ترجمه حمیدرضا غفاری ، ج2، ص 636)

از این رو تمام آداب و شرایطی که برای بزرگداشت زیارت امام حسین ^{علیه السلام} توصیه شده است، در مورد امام رضا ^{علیه السلام} نیز صدق می کند. این اعتقاد چنان برای شیعیان پذیرفته شده و آشناست که همواره زیارت امام رضا ^{علیه السلام} را حج فقرا می نامیدند و حتی کسانی که استطاعت زیارت نبی مکرم اسلام ^{صلی الله علیه و آله} را نداشتند، با زیارت امام رضا ^{علیه السلام} خود را مشمول همان برکات و تفقدات می دانستند.

از سوی دیگر زائران رضوی به علت تأکیدات مکرر معصومین ^{علیهم السلام} در فضیلت زیارت امام رضا ^{علیه السلام} در طول تاریخ همواره از اقصی نقاط سواره و پیاده خود را به بارگاه آن امام رئوف می‌رساندند و از محضرش بهره می‌بردند. تاسی این زائران در پیاده روی به این روایت نبوی است که افضل الاعمال احمزها و برترین اعمال سخت‌ترین آن‌هاست (بحار، ج67، ص237) می‌باشد. زائران رضوی این منسب را از سیره معصومین در زیارت امکان مقدسه آموخته‌اند به طوری که از حضرت زهرا ^{علیهاالسلام} به عنوان نخسستین زائر پیاده اسلام یاد می‌شود آن‌گاه که هر هفته و گاه هفته‌ای دوبار برای زیارت شهدای احد با پای پیاده طی طریق می‌کردند(وسائل الشیعه، ج10، ص279). این سنت در سیره معصومین نیز به کرات مشاهده شده است.

امام حسن ^{علیه السلام} بیست و پنج بار با پای پیاده به خانه خدا مشرف شدند و برای امام حسین ^{علیه السلام} نیز همین تعداد سفر پیاده حج ذکر شده که در بعضی از این سفرها در معیت برادر بزرگوارشان بودند این در حالی است که در منابع تصریح شده که در این سفرهای پیاده، اسبانی تندرو بدون سوار، همراه امام بوده است در گزارش یکی از این سفرها که نشان از اهتمام حسنین ^{علیهم السلام} به طی مسیر زیارت با پای پیاده در عین مراعات حال مردم دارد، چنین آمده است:

«امیر الحاج سعد بن ابی وقاص بود و چون قافله حجاج به ایشان رسیدند در حالتی که پیاده راه می‌رفتند، تمام حجاج با امیر پیاده شدند و به حرمت ایشان پیاده رفتند، پس سعد به خدمت ایشان آمد و عرض کرد پیاده رفتن به مردم زحمت می‌دهد و سواری نیز با پیاده بودن شما دشوار است! خوب است که سوار شوید تا مردم سوار شوند، و مرکب ایشان حاضر بود و پیشاپیش می‌بردند، با این حال راضی نشدند و فرمودند: ما بر خود لازم کرده‌ایم که پیاده رویم و سوار نشویم، پس ما از میان قافله به کناری رویم تا سواری بر شما دشوار نباشد، پس از راه به کناری رفتند و حجاج سوار شدند».

سیره معصومین در پیاده‌روی برای زیارت از سویی و اظهار ندامت کسانی چون عبدالله بن عباس که از او نقل شده که من پشیمانی ندارم به چیزی مانند پشیمانی از این که حج پیاده نکرده‌ام. (لوامع صاحبقرانی، ج7، ص125) و اهمیت و تصریح به اجر و ثواب زائران رضوی از سوی دیگر چنان که در روایت صحیح از عبدالعظیم حسنی از امام جواد ^{علیه السلام} نقل شده که فرمودند که حق سبحانه اهل قم و آبه (ساوه) را آمرزید به سبب آنکه به زیارت پدرم علی بن موسی می‌روند به درستی که هرکه به زیارت آن حضرت رود و در راه یک قطره باران بر او بارد حق سبحانه بدنش را بر آتش دوزخ حرام گرداند (لوامع، ج8، ص566) و در روایت دیگر با همین سند فرمودند کسی نباشد که به زیارت پدرم رود و از باران یا سرما و گرما آزار بیند جزآنکه خدا تنش را بر آتش حرام کند (امالی، صدوق، ص654-655) زمینه ساز توجه ویژه زائران آن امام رئوف برای طی مسیر به طور پیاده شده است.

سفرنامه‌های سیاحان عصر صفوی و قاجار مملو از خاطرات و گزارش‌هایی است که در مورد زیارت زائران رضوی و تلاش و پیاده‌روی و سواره انان برای آستان بوسی امام رضا^{علیه السلام} را به تصویر می‌کشد.

وامبری سیاح مجارستانی که در دهه 1270 ق در بازگشت از سفر آسیای میانه از مشهد عبور کرده است، می‌نویسد:

«در دوازدهمین روز حرکت از هرات قبه‌های طلای امام رضا^{علیه السلام} در پیش روی ما سر برآورده به مشهد که مدت‌ها در آروزی دیدنش به سر برده بودیم، رسیدیم... اشتیاق فراوان آدمی، را در خود حس کردم که دسته دسته به زیارت او می‌روند و می‌توانستم خود را زائری از زائران او تصور کنم که بعد از خستگی و بیابانگردی و دوری از خانه های خود در هندوستان و ترکستان و افغانستان اینک با هیجان‌های ناشی از شکرگزاری زاید الوصف و شادی تقدس وار از دیدن این مکان مقدس به مقصد رسیده‌اند»(وامبری، زندگی و سفرهای ابدی، ص264-265)

لردکرزن می‌نویسد:

در نزدیکی مشهد بر هر تپه ای مقدار کثیری از علائم زهد و عبادت هویداست. بلندترین این تپه‌ها، کوه سلام است در این نقطه چشم زائران برای نخستین بار به زیارت بارگاه امام روشن می شود و زانو بر زمین زده پیشانی بر خاک می‌سایند (کرزن، ایران و قضیه ایران، ص347).

این حرکت زائران و اشتیاق آنان برای زیارت از چشم هانری رنه نیز مغفول نمانده و می‌نویسد: جاده‌ای که از مشهد به نیشابور می‌رود مانند شاهراه‌های اروپا پرجمعیت است در هر قدم به کاروان های بزرگی برمی‌خوریم که به زیارت مشهد می‌روند و معلوم نیست که اینان تجار یا زوار و یا مردان جنگی هستند (رنه دالمانی، از خراسان تا بختیاری، ج1، ص645).

حاج سیاح از استقبال و کسب و کار و خدمات شهرها و روستاهای مسیر راه به زائران امام رضا^{علیه السلام} گزارش می‌دهد و می‌نویسد: دو ساعت از روز گذشته وارد عباس آباد شدیم. آن جا هم کاروان سرای شاه عباسی هست لیکن غالباً در خانه ها منزل می‌کنند. اهل آنجا همه خانه منزل می‌دهند و غالباً کسبشان چیز فروختن به زوار و عابرین است و واردین را استقبال کرده هریک اصرار می‌کنند که در خانه ایشان منزل کنند (سیاح، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، ص123).

نمونه‌های تاریخی بسیار از این دست موجود است که تأیید می‌کند شیعیان در طول تاریخ جهت تکریم مقام ائمه ^{علیهم السلام} پیاده‌روی و روی آوری مشتاقانه برای زیارت هشتمین امام و توجه خاص به تکریم زائران امام رضا ^{علیه السلام} مورد توجه قرار داده‌اند و امروزه با شکل‌گیری کاروان‌های زیارتی پیاده و حتی سواره شاهد احیای دوباره همان سنت حسنه‌ای هستیم که شیعیان مخلص و دوستداران اهل بیت و پدرانمان از قرن ها قبل پایه‌های آن ها را براساس رهنمودهای معصومین ^{علیهم السلام} گذاشته‌اند.

شمه‌ای از آثار و برکات زیارت پیاده

1. احیای شعائر الهی بویژه معطوف کردن توجه دیگران به زیارت امام یا مکان مورد نظر زیارتی باتوجه به آیه 32 سوره حج: «ذَلِكَ وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»

2. کمک به افزایش تقوا و معنویت در جامعه در فرصت پیش آمده در حین پیاده‌روی باتوجه به جاذبه‌های موجود در دنیای معاصر.

3. ایجاد فرصت برای تبلیغ چهره به چهره در زمینه معارف دینی.

4. اعلام ولایتمداری در عصر غیبت به سبک حضور گام به گام در شهرها و منزل گاه‌های مختلف.

5. تقویت روحیه ایثار و از خود گذشتگی در حین سفر پیاده.

6. فرصت پالایش نفس و توجه به خود و تفکر در مورد عملکردها.

7. ایجاد فرصت مناسب جهت کسب معرفت در مورد امام در حین سفر پیاده به طرق مختلف (گفتمان- استماع سخنان بزرگان با استفاده از ابزارهای رسانه و...)

8. ایجاد انس و الفت بین عاشقان و مؤمنان اهل بیت^{علیهم السلام} .

9. ایجاد موقعیت مناسب در منزل گاه‌ها و موکب‌های مختلف برای پاسخگویی به شبهات و احکام زائرین.

10. احیای تولی و تبری.

11. تشویق جوانان به امور عبادی و انس با اهل بیت ^{علیهم السلام}.