در قرآن كريم، در مناسبت‌هاي مختلف به واژه «مشرق» و «مغرب» به صورت مفرد، تثنيه و جمع اشاره شده است كه به معناي جهت جغرافيايي آمده است از جمله:
1. مشرق و مغرب به معناي جهت جغرافيايي (شرق و غرب)، چنان‌كه قرآن كريم مي‌فرمايد: [1]«ولله المشرق و المغرب فاينما تولوا فثم وجه الله ان الله واسع عليم» «مشرق و مغرب از آن خداست و به هر طرف رو كنيد، خدا آنجاست، خداوند بي‌نياز و داناست» از آيه مذكور برمي‌آيد كه خداوند در همه جهات حاضر و ناظر است و موجودي مادي نيست كه متعلق به يك جهت ويژه، باشد بلكه او درتمام جهات وجود دارد.[2] و منظور از «مشرق» و «مغرب» جهات شش‌گانه است و خداوند متعال در همه‌جا و در تمام جهات وجود دارد و تمام جهات هستي در تسلط قدرت اوست.
يا در آيه 142، همين سوره، مجدداً مشرق و مغرب به معناي جهات شش‌گانه آمده است همچنين در سوره‌ها و آيات: بقره 177، و 258؛ شعرا، 28، معراج،40، صافات 5، زمل، 9، الرحمن، 17،]3[
در آيات مذكور گاهي تعبير به مشرق و مغرب به صورت مفرد شده و گاهي تعبير به «مشرقين» و «مغربين» آمده است.
2. گاهي منظور طرف يا اطراف خاص طلوع يا غروب خورشيد مي‌باشد، چنان‌كه در آيه 258، سوره بقره در داستان و احتجاج حضرت ابراهيم عليه‌السّلام بر ضد نمروديان به طلوع (مشرق) و غروب (مغرب) اشاره شده است.]4[
3. جهات چهارگانه شرق و غرب و جهات بين آن دو است كه شامل جنوب و شمال مي‌شود، چنان‌كه خداوند متعال مي‌فرمايد: «قال رب المشرق و المغرب و ما بينهما ان كنتم تعقلون؛[5] (موسي) گفت: «او پروردگار مشرق و مغرب و آنچه ميان آن دو است، مي‌باشد اگر شما عقل و انديشه خود را به كار مي‌گرفتيد.»
4. گاهي نيز كلمه «مشرق» و «مغرب» به بعد كروي بودن زمين اشاره مي‌كرد. از آنجا كه در هر دو نيم‌كره، يك مشرق و يك مغرب وجود دارد، پس در نتيجه كرة زمين دو مشرق و دو مغرب وجود دارد، چنان‌كه قرآن كريم مي‌فرمايد: «رب المشرقين و رب المغربين»]6[
5. گاهي نيز «مشرق» و «مغرب» در قرآن كريم، اشاره به بخش‌هاي متعدد طلوع و غروب دارد چنان‌كه خداوند متعال مي‌فرمايد: « وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذينَ كانُوا يُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا...؛[7] و مشرق‌ها و مغرب‌هاي پر بركت زمين را به آن قوم تضعيف شده (زير زنجير ظلم و ستم) واگذار كرديم...»
توضيح آنكه زمين‌هاي پهناور به خاطر خاصيت كروي بودن زمين در افق‌ها، مشرق‌ها و مغرب‌ها اختلاف دارند.]8[
همچنين در قرآن كريم به جهات ديگر نيز اشاره شده است مانند: جهت فوق و تحت؛ چنان خداوند متعال مي‌فرمايد: «لأكلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم...؛[9] از آسمان و زمين روزي خواهند خورد...».
و نيز سوره واقعه، آيه 41 و...
بنابراين، در قرآن كريم از جهات شش‌گانه سخن آمده است.
معرفي منابع جهت مطالعه بيشتر:
1. علامه طباطبايي، محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج 1، ص 261، و 32 و 436؛ ج2، ص211، ج15، ص 272، 274 و ...
2. . حسيني دشتي، سيد مصطفي، معارف و معاريف، قم، چاپ صدر، ج9، ص 391.
3. برنامه نرم‌افزاري تبيان 4، برنامه موضوعي قرآن كريم، علي اكبر هاشمي رفسنجاني، تهيه و تنظيم: مركز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم.
پي نوشت ها:
[1] . بقره/ 115.
[2] . ر.ك: مكارم شيرازي، ناصر و همكاران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية، ج1، ص 295.
[3] . ر.ك: همان، ذيل آيات مذكور.
]4[ . ر.ك، تفسير نمونه، همان، ج1م ص 215، 211.
[5] . شعرا/ 28.
[6] . رحمن/ 17.
[7] . اعراف/ 137، و صافات/ 5، و معارج/ 40.
[8] . ر.ك، مكارم شيرازي، ناصر و همكاران، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلامية، ج 6، ص 329.
[9] . مائده/ 66.