سهراب مروتی1
عبدالجبار زرگوش‌‌‌‌‌‌‌‌‌نسب2
آیه مودّت: قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرآ إِلَّاالْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی. (شوری:( 23
تمام مفسّران شیعه و جماعتی از مفسّران اهل‌تسنن منظور از مودّت در این آیه را، دوستی اهل‌بیت :، یعنی حضرت علی، حضرت فاطمه، امام حسن و امام حسین : دانسته‌اند، اما عده‌ای از مفسّران با استناد به بعضی از روایات، شبهاتی در این‌باره روا داشته‌اند که ضمن بیان شبهات مذکور، پاسخ‌های مستند نیز ارائه می‌گردد .
شبهه سوم
آیه «مودّت» خطاب به قریش است و منظور این است که مزدی از شما نمی‌خواهم، جز دوست داشتن من به خاطر خویشاوندی که بین من و شما وجود دارد. در روایتی چنین آمده است: کسی درباره مضمون آیه سؤال پرسید. سعید بن جبیر در پاسخ گفت: منظور از قربی، اهل‌بیت : است. ابن عبّاس به سعید گفت: در پاسخ به این سؤال عجله کردی، چون پیامبر، نسبت خویشاوندی با تمام قبایل قریش دارد... .3
نقد و بررسی :
الف. طبق معنای بالا، مخاطب در آیه «مودّت» مشرکان قریش و کسانی هستند که به نحوی پیوند خویشاوندی با پیامبر (ص) دارند، در صورتی که تمام مسلمانان مورد خطاب آیه هستند و خطاب آن عام است و تخصیص گفته شده بدون مخصص و بدون دلیل است.
ب. این دوستی احتیاج به سفارش نداشته و مردم خویشاوندان خود را تا زمانی که دشمنی فراهم نیامده، دوست دارند. علاوه بر آن در مورد پیامبر (ص) دوستی مشرکان هیچ تناسبی با اجر رسالت ندارد.
ج. دلیلی بر اختصاص ضمیر جمع به خویشان پیامبر(ص) وجود ندارد. ضمیر جمع در این آیه مانند ضمیر جمع‌های دیگری که در قرآن کریم آمده است، عمل می‌کند. همچنین تصور اجر برای خویشان کافر پیامبر (ص) نیست؛ زیرا آنان از این پیام هیچ بهره‌ای نبرده‌اند، اما خویشان مؤمن آن حضرت، مانند: علی (ع)، حمزه، جعفر و... خودشان پیامبر (ص) را دوست داشتند. علاوه بر این، دوستی کافران از لحاظ خویشاوندی برای پیامبر(ص) که مأمور به دشمنی آنهاست، چه اثری دارد و فقط مناسب این است که بفرماید: من توقعی از شما خویشان ندارم، جز اینکه به واسطه خویشاوندی با من معارضه نکنید و کاری به کار من نداشته باشید؛ اما دوستی خویشان مؤمن پیامبر (ص) از لحاظ خویشاوندی پیامبر حاصل است، بلکه آن حضرت را بالاتر و بیشتر از جنبه خویشاوندی دوست دارند.
د. درخواست «مودّت» از مشرکانی که به پیامبر(ص) کافرند، هرچند از خویشاوندانش باشند، امری غیرمعقول و حاکی از ضعف و ذلت درخواست‌کننده است که ساحت مقدس نبی اکرم (ص) اجل و اشرف از آن است و از این مهم‌تر آنکه با مقام پیامبری و آیه شریفه (وَأَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ) ( شعراء: 214) منافات دارد.
ه . این معنا با روایات فراوانی که در معنای «قربی» و شأن نزول آیه در کتب عام و خاصه وجود داد ناسازگار است. بخصوص اینکه در شأن نزول آن آمده است که آیه مدنی است نه مکّی.
و. در سند روایت مورد استناد شعبةبن حجاج قرار دارد که به جعل حدیث و دروغگویی معروف است. همچنان‌که نویسنده فتحالباری با صراحت به این موضوع پرداخته است.4 بنابراین، روایت مزبور که مستند شبهه است، از اعتبار ساقط است.
• پى نوشت ها
1 استادیار دانشگاه ایلام. تاریخ دریافت: 15/2/88 ـ تاریخ پذیرش: 24/6/88.
2 عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایلام.
3 ـ محمّدبن علی شوکانی، فتح‌القدیر، ج 2، ص 66 / ابی‌حاتمرازی، الجرح والتعدیل، ج 10، ص 48.
4ـ ابن حجر عسقلانی، فتحالباری، ج 1، ص 452.
نشریه معرفت، ش143، ص112