نویسنده: احمد ترابی
ضعف فرهنگ جامعه، همواره دو نتیجه ی تلخ را به همراه دارد: افراط یا تفریط! این دو آفت در حکومت امویان و مروانیان، جامعه را بشدت رنج می داد..
برخی از مردم تحت تأثیر محیط و شگردهای تبلیغی دستگاه حکومتی، از خاندان رسالت تا آنجا فاصله گرفتند که به ایشان توهین کرده و ناسزا می گفتند. و در مقابل، گروه دیگری از مردم به انگیزه ی موضعگیری علیه حکومت و یا انگیزه های دیگر، در تعظیم جایگاه اهل بیت (ع)،تا بدان جا افراط می کردند که ائمه ی معصومین (ع) ناگزیر با آنان به مواجهه و مبارزه می پرداختند.
با توجه به امکانات محدودی که در اختیار امامان (ع) قرار داشت، آنان برای ارتباط با شیعیان و تبیین مواضع حق برای ایشان، دشواری های مهمی داشتند و عناصر فرصت طلب از این خلأ در جهت منافع شخصی خود سود جسته، شیفتگان خاندان رسالت را با روایات ساختگی و دروغ به انحراف می کشاندند.
در روایتی از امام صادق (ع) هفت تن به عنوان عناصر فرصت طلب و دروغ پرداز معرفی شده اند:
1- مغیره بن سعید 2- بیان 3- صائد 4- حمزه بن عماره ی بربری 5- حارث شامی 6- عبدالله بن عمرو بن حارث 7- ابوالخطاب.(1).
در روایتی دیگر از امام ابوالحسن الرضا (ع) آمده است: «بیان»، بر علی بن الحسین (ع) دروغ می بست و خداوند حرارت آهن را به او چشانید و کشته شد. مغیره بن سعید بر امام باقر (ع) دروغ می بست، او نیز کشته شد و به کیفر رسید و... (2).
هشام بن حکم از امام صادق (ع) نقل کرده است:
مغیره بن سعید از روی عمد و غرض ورزی بر پدرم (امام باقر علیه السلام) دروغ می بست. یاران مغیره در جمع اصحاب امام باقر (ع) می آمدند و نوشته ها و روایات را از ایشان می گرفتند و به مغیره می رساندند، و او در لابلای آن نوشته ها مطالب کفرآمیز و باطل را می افزود و به امام باقر (ع) نسبت می داد و آنان را امر می کرد تا آن مطالب را به عنوان آرای امام در میان شیعه رواج دهند. پس آن چه از مطالب آمیخته به غلو در روایات امام باقر دیده شود، افزوده های مغیره بن سعید است. (3).
امام باقر (ع) از وجود چنین عناصر ناسالمی، کاملا آگاهی داشت و در هر فرصت به افشای چهره ی آنان و انکار بافته های ایشان می پرداخت..
وی درباره ی مغیره می فرمود: آیا می دانید مغیره مانند کیست؟ مغیره مانند بلعم است که خداوند در حق وی فرمود: «الذی آتیناه آیاتنا فانسلخ منها فاتبعه الشیطان فکان من الغاوین» (4) ما آیات خود را به او عطا کردیم ولی او به عصیان گرایید و پیرو شیطان گشت و در زمره ی گمراهان جهان قرار گرفت. 5)
از این روایت استفاده می شود که مغیره در آغاز گمراه نبوده، بلکه در جمع شیعه جایگاهی ارزشمند داشته، ولی در مراحل بعد گرفتار کجروی و غلو شده و فرقه ی مغیریه را بنیان نهاده است.
مغیره بن سعید، درباره ی خداوند قائل به تجسیم بود و سخنان غلوآمیز درباره ی علی (ع) می گفت. (6).
درباره ی او گفته اند که بعد از وفات امام باقر (ع)، مدعی امامت شد و بعدها ادعای نبوت نیز کرد. (7).
«بیان» از دیگر چهره های افراطگر و غالی است.
درباره ی وی گفته اند که به الوهیت علی بن ابی طالب (ع) و حسن بن علی (ع) و حسین بن علی (ع) و محمد بن حنفیه و سپس ابوهاشم (فرزند محمد بن حنفیه) قائل بوده، و خود را مصداق آیه ی «هذا بیان للناس» می دانسته است(8)..
او تا بدان جا به انحراف گراییده که برای خویش مدعی نبوت و رسالت نیز شده است.(9).
امام باقر (ع) درباره ی او فرمود: «خداوند لعنت کند بیانِ تبّان [10)را زیرا وی بر پدرم (علی بن الحسین، زین العابدین علیه السلام) دروغ می بست. من شهادت می دهم که پدرم (علی بن الحسین) بنده ی صالح خدا بود. (11).
در روایتی دیگر از امام باقر (ع) این سخن نقل شده است: خداوندا! من از مغیره بن سعید و «بیان» به درگاه تو تبری می جویم. (12).
حمزه بن عماره ی بربری، از دیگر منحرفانی است که تحت لوای اعتقاد به امامت علی (ع) و ائمه، به تحریف اندیشه ها پرداخته است.
او از اهل مدینه بود و محمد بن حنفیه را تا مرتبه ی الوهیت بالا برد، و گروهی از مردم مدینه و کوفه پیرو او شدند. امام باقر (ع) از او تبری جسته و وی را لعنت کرده است. (13).
ابومنصور عجلی، افراطگر و منحرف دیگری است که در عصر امام باقر (ع) با افکار غلوآمیز و آرای ساختگی خود، پیروانی برای خویش گرد آورد که با نام «منصوریه» یا «کسفیه» (14)شهرت یافتند.
امام باقر (ع) ابومنصور را به طور رسمی طرد نمود، ولی وی پس از وفات آن حضرت مدعی شد که امامت از امام باقر (ع) به وی منتقل شده است ]15)[.
غالیان و افترا زنندگان به ائمه، خطوط مختلفی را دنبال می کرده اند.
برخی از آنان در پی انگیزه های سیاسی، تلاش می کرده اند تا امام باقر (ع) را مهدی موعود معرفی کنند. ولی امام باقر (ع) در رد آنان می فرمود:
گمان می کنند که من مهدی موعودم، ولی من به پایان عمر خویش نزدیکترم تا به آنچه ایشان مدعی هستند و مردم را به آن می خوانند. ]16)[.
گروهی دیگر از این گروه ها، راه تندروی و غلو را در امر ولایت و مقام ائمه در پیش گرفته بودند که امام باقر در رد ایشان می فرمود:
ای گروه شیعیان! خط میانه باشید تا تندروان از تندروی خویش نادم شوند و به شما اقتدا نمایند، و جویندگان راه و حقیقت به شما ملحق گردند.
فردی از انصار به امام عرض کرد: تندروان و غالیان چه کسانی هستند؟
امام فرمود: غالی و تندرو آن کسانی هستند که به ما اوصاف و عناوین و مقاماتی را نسبت می دهند که خودمان آن اوصاف را برای خویش قایل نشده ایم. آنان از ما نیستند و ما هم از ایشان نیستیم...
سپس آن حضرت چنین ادامه داد: به خدا سوگند، ما از سوی خدا برائت و آزادی مطلق به همراه نداریم، و میان ما و خدا خویشاوندی نیست، و بر خداوند حجت و دلیلی در ترک تکلیف و وظایف نخواهیم داشت. ما به خداوند تقرب نمی جوییم، مگر به وسیله ی اطاعت و بندگی او. پس هر یک از شما که مطیع خداوند باشد، ولایت و محبت ما به حال او ثمربخش است، و کسی که اهل معصیت باشد، ولایت ما سودی به حالش نخواهد داشت. هان، دور باشید از گول زدن خویش و گول خوردن به وسیله ی غالیان!]17)[
منبع: امام باقر علیه السلام جلوه امامت در افق دانش، احمد ترابی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، .1387
پاورقی ها:
(1)اختیار معرفه الرجال، جزء 4 / 302، حدیث 543
(2)همان، حدیث / 544.
اختیار معرفه الرجال، جزء 3 / 225، حدیث 402.(3)
(4)اعراف / 175.
تفسیر العیاشی 2 / 42؛ اختیار معرفه الرجال 228، حدیث 406؛ بحار 46 / 322.(5)
تاریخ طبری 5 / 456؛ الکامل فی التاریخ 4 / 207-209.(6)
الفصل فی الملل و الأهواء و النحل 2 / 13-14 .(7)
5 / 457(8) الکامل فی التاریخ 4 / 209. ؛ تاریخ طبری
(9)فرق الشیعه 34.
«تبان» به معنای علاف و کاه فروش است. (10)
(11)اختیار معرفه الرجال 301
طبقات ابن سعد 5 / 237.(12)
فرق الشیعه 27-28.(13)
«کسفیه» نامیده شدند، چون می گفتند: «ان علیا هو الکسف الساقط من السماء»(14).
فرق الشیعه 38؛ الفصل فی الملل و الاهواء و النحل 2 / 14.(15)
سیر اعلام النبلاء 4 / 407؛ تاریخ ابن عساکر 15 / 357.(16)
اصول کافی 2 / 75.(17)