سیّد ابن طاووس رحمه الله در این زمینه، ضمن بیان اعمال روز آخر ماه رمضان، می گوید:
و از آن جمله است: ارزیابی پرونده اعمالت از اوّل ماه تا آخرین روز آن و پیش از سپری گشتن آن.... پس بنگرد که هنگام ورود به میهمان سرای الهی و حضور در پیشگاه او، چگونه بوده است و معرفت های خویش را نسبت به خداوند متعال و یامبرش و ویژگانِ درگاهش و نیز مهم ترین کارهایی را که از تکالیف دنیوی و بزرگداشت های اخروی اوست، ارزیابی کند. [نیز بنگرد که] آیا شناخت او نسبت به اینها و علاقه و اشتیاق و روی آوردنش به اینها و نشاط و کشش او به سوی اینها افزوده
شده است، یا حال او در کوتاهی و تدبیر ناشایست، مثل آغاز ماه است؟ و همچنین آیا نسبت به تدبیر الهی، در همه کارهایش حالت «رضا» داشته است؟ یا گاهی راضی بوده و گاهی از انتخاب خداوند در تدبیر کارش، ناخرسند بوده است؟ و [بنگرد] که توکّلش بر خدای متعال چگونه بوده است؟ آیا نهایت آرامش و قرار به آستان مولای خویش را داشته، یا در تکیه کردن به خدا، گاهی نیازمند تکیه کردن به غیر خدا بوده و وابستگی های دنیایی اش را داشته است؟ و [بنگرد که] سپردن کارها به سررشته دار کارش چگونه بوده و چگونه به آگاهی خداوند از رازهای نهانش مراقبت داشته و در نهان و آشکارش، چگونه با خداوند همدم بوده است؟ و نیز اطمینانش به وعده های خدای متعال و باورش به انجام گرفتن آن وعده ها چگونه بوده است؟ نیز برگزیدن خدای متعال بر غیر خدا به وسیله او چگونه بوده است؟ و [بنگرد که] محبّتش به خداوند، خواستش برای نزدیک شدن به خداوند، و کوششش در جلب رضای خداوند چگونه بوده است؟ و نیز اشتیاقش به رها شدن از سرای آزمون و رسیدن به منزلگاه های ایمنی از جفا، چه سان بوده است؟ و [بنگرد که] آیا از انجام دادن تکلیف، احساس سنگینی می کرده، یا آن را از بزرگ ترین شرافت ها می دانسته است؟ نیز نسبت به آنچه خداوند، ناپسند دانسته (مثل: غیبت، دروغ، سخن چینی، حسد، ریاست طلبی و هر چه او را از صاحب دنیا و آخرتش باز می دارد)، چه حالتی داشته و چگونه آنها را ناپسند می شمرده است؟ و جز اینها [را نیز بنگرد]، از جمله، بیماری های دینی ای که برای برخی از انسان ها، گاهی از اوقات، پیش می آید، چگونه برای بهبود هر یک از این بیماری ها خدا را سپاس گفته و برای ادای حقّ نعمت پروردگار متعال و خوبی و احسان او اقدام کرده است؟ و باید خوش حالی او از بهبود بیماری های دینی، مهم تر از بهبود بیماری های بدنی باشد و شادمانی او کامل تر از شادی اش برای دست یافتن به ثروت درهم و دینار باشد تا نشان تصدیقِ وجود تفاوت بین بهره وری از دنیای ناپایدار و آخرت ماندگار باشد. می گویم: پس اگر دید که چیزی از بیماری ها و نیّت های بد او، همچنان بر جای مانده و درمان این ماه با عبادتش، سودی نکرده است، پس بداند که گناه، از ناحیه خود اوست و بلا از سوی خودش است. پس در پیشگاه خداوند که مولای اوست بگرید و برای از بین بردن آن، از رحمت خداوند، مدد بخواهد.(1)
وداع با ماه در آخرین جمعه:
جابر بن عبد اللّه انصاری می گوید: در آخرین جمعه ماه رمضان، خدمت پیامبر خدا رسیدم. چون مرا دید، به من فرمود: «ای جابر! این آخرین جمعه ماه رمضان است. با آن خداحافظی کن و بگو:
خداوندا! آن را آخرین روزه داریِ ما در این ماه قرار مده، و اگر چنین قرار دادی، مرا آمرزیده قرار بده و محرومم مگردان!.
هر کس چنین بگوید، به یکی از دو نیکی می رسد: یا به ماه رمضان آینده می رسد، یا به آمرزش و رحمت خدا نایل می شود».(2)
امام صادق علیه السلام فرمود:
چون آخرین شب ماه رمضان شود، بگو:
«خداوندا! این ماه رمضان که در آن قرآن را نازل کرده ای، سپری شد. پروردگارا! به ذات بزرگوار تو پناه می برم از این که سپیده این شب بر من بدمد یا ماه رمضان به پایان رسد و تو را پیش من، کیفر یا گناهی مانده باشد که بخواهی مرا در روزی که تو را دیدار می کنم، به سبب آن، عذاب کنی».(3)
و باز آن حضرت فرمود:
هر کس در شب آخر ماه رمضان، با آن وداع کند و بگوید:
«خداوندا! این ماه را آخرین روزه داریِ من در ماه رمضان قرار مده! پناه به تو می برم از این که سپیده این شب بدمد، مگر آن که مرا آمرزیده باشی»، خداوند متعال پیش از صبح، او را می آمرزد و توفیق توبه به درگاهش به او روزی می کند.(4)
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
روایت شده که [ روزه دار،] در آخرین شب ماه رمضان، سوره های «انعام»، «کهف» و «یس» را بخواند و صد بار بگوید: «أستغفراللّه و أتوب إلیه». (5)
سیره امام سجّاد در آخرین شب ماه مبارک رمضان
امام صادق علیه السلام می فرماید: چون ماه رمضان وارد می شد، امام علی بن الحسین علیهماالسلام غلام و کنیز خود را تنبیه نمی کرد و اگر غلام و کنیز، خطا و نافرمانی می کردند، پیش خود می نوشت: «فلان غلام و فلان کنیز در فلان روز و فلان وقت، گناه کرد» و او را تنبیه نمی کرد و تنبیه آنان را نگه می داشت، تا آن که آخرین شب ماه رمضان می شد. [ پس،] همه را صدا می کرد و دور خودش جمع می نمود. سپس آن نوشته را بیرون می آورد و می فرمود: «فلانی! چنین و چنان کردی و من تو را تنبیه نکردم. آیا به یاد داری؟».
می گفت: آری، ای پسر پیامبر خدا!
تا آن که به آخرین نفر می رسید و از همه اعتراف می گرفت. سپس میان آنان می ایستاد و به آنان می فرمود: «با صدای بلند بگویید: ای علی بن الحسین! خداوند، همه کارهایت را زیر نظر داشته است، آن گونه که تو کارهای ما را زیر نظر داشته ای. نزد او نوشته ای است که به حق بر تو گواهی می دهد و هیچ کار کوچک و بزرگی را که کرده ای، فروگذار نمی کند و همه را حسابرسی می کند و هر کاری را که کرده ای، نزد او حاضر می یابی، همان گونه که ما هر چه را کرده ایم، نزد تو حاضر یافتیم. پس، عفو کن و درگذر، همچنان که تو از خدای بزرگ، انتظار عفو داری و دوست داری که آن فرمان روا از تو درگذرد. پس، از ما درگذر تا او را بخشاینده بیابی که او به تو مهربان و آمرزنده است و پروردگارت به کسی ستم نمی کند. همان گونه که نزد تو نوشته ای است که بر ضدّ ما به حق گواهی می دهد و هر کار ریز و درشتی را که انجام داده ایم، بر شمرده است. پس، ای علی بن الحسین! به یادآور خواری ایستادنت را در برابر پروردگارت، آن داور دادگر که به اندازه سنگینیِ خردلی به کسی ظلم نمی کند و آن را روز قیامت می آورد و خداوند به عنوان حسابگر و گواه، کافی است. پس، عفو کن و در گذر تا خدای فرمان روا هم از تو در گذرد و ببخشاید؛ چرا که خودِ او می فرماید: « و باید عفو کنند و گذشت نمایند. آیا دوست ندارید که خداوندْ شما را بیامرزد؟»
امام سجّاد علیه السلام این سخنان را درباره خود بلند می گفت و به آن غلامان تلقین می کرد. آنان نیز همراه وی هم صدا می شدند، در حالی که وی میان آنان ایستاده بود و گریه و زاری می کرد و می گفت:
«خدایا! ما را دستور داده ای که از هر که بر ما ستم کرده، درگذریم. ما به خودمان ستم کرده ایم. ما از آن که بر ما ستم کرده، گذشتیم، آن گونه که تو فرمان دادی. پس، تو هم از ما در گذر که تو به بخشایش، سزاوارتر از ما و فرمانبرانی. تو ما را فرمان دادی که درخواست کننده ای را از درِ خود نرانیم. اینک، ما به درگاه تو آمده ایم و سائلانی بینواییم و در آستان تو، به خاک افتاده ایم و خواستار بخشش و احسان و عطای توییم. پس با عطای خود بر ما منّت بگذار و محروممان مکن، که تو بر این، از ما و فرمانبران، سزاوارتری!
خدایا! تو بزرگواری، پس مرا گرامی بدار ؛ چون از خواهندگان درگاه تو ام، و احسان خویش را عطا می کنی، پس مرا هم به بهره مندان از احسانت بیامیز، ای بزرگوار!».
سپس رو به آنان می کرد و می فرمود: «من شما را بخشیدم. آیا شما هم از من و از بدرفتاری من با خودتان درگذشتید؟ من مالک بدی هستم. فرومایه و ستمگرم. برده مالکی هستم که بزرگوار و بخشنده و دادگر و نیکوکار و اهل احسان است».
می گفتند: سرورا! از تو درگذشتیم. تو بدی نکرده ای!
پس به آنان می فرمود: «بگویید: خدایا! از علی بن الحسین درگذر، آن گونه که او از ما گذشت. او را از آتشْ آزاد کنْ، آن گونه که ما را از بردگی رهانید».
آنان نیز چنین می گفتند.
پس می فرمود: «خدایا، ای پروردگار جهانیان! اجابت کن. بروید، شما را بخشودم و آزادتان کردم، به امید آن که [ خداوند] از من درگذرد و آزادم کند». پس، آنان را آزاد می کرد.
روز عید فطر که می شد، به آنان جایزه می داد که [آبروی] آنان را نگه دارد و از آنچه در دست مردم است، بی نیازشان کند...
پی نوشت ها:
1- .الإقبال : 1 / 448.
2- .فضائل الأشهر الثلاثه : 139 / 149، الإقبال : 1 / 422، بحارالأنوار : 98 / 172 / 1.
3- .الکافی : 4 / 164 / 5 عن عمّار بن موسی.
4- الإقبال : 1 / 436، بحارالأنوار : 98 / 181 / 2.
5- الإقبال : 1 / 419، بحارالأنوار : 98 / 74.
منبع: محمد محمدی ری شهری، ماه خدا پژوهشی جامع درباره ماه مبارک رمضان از نگاه قرآن و حدیث، با همکاری رسول افقی؛ ترجمه جواد محدثی، قم، دارالحدیث، 383، ج2،ص867 تا879.