قال الله العظیم :
وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً
درباره هیچ چیز و هیچ کار،مگو که من آن را فردا انجام می دهم.
إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسیتَ وَ قُلْ عَسى أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً
مگر آنکه (بگویی) اگر خدا بخواهد و اگر فراموش کردی (گفتن:ان شاءالله همین که یادت آمد) پروردگارت را یاد کن و بگو: امید است که پروردگارم مرا به راهی که نزدیکتر است، راهنمایی کند. (23و24 کهف)
تداوم ذکر خدا،کوتاهترین راه رسیدن به رشد
نکات مورد توجه آیات:
هر انسانی در معرض فراموشی قرار دارد به ویژه هر گاه که کارها و غم ها به اورو می آورند . وحتی برخی گفته اند: انسان را بدین سبب انسان گویند که فراموش می کند. خداوند به ما دستور داده است که در هنگام فراموشی او را یاد کنیم زیرا فراموشی یاد خدا مانع هدایت و رشد می شود. بنابراین تدارک و جبران یاد پروردگار با بروز هر گونه غفلت لازم است.
بنا بر آیات فوق ،کسانی که گفتن "ان شاءالله"را فراموش کنند باید اگر چه شده با تعبیری دیگر ذکر خدارا بر زبان آورند( ترجیحا استغفار) و امید به رشد و تعالی در اثر عنایت پروردگار داشته باشند.
نکته اول:درباره ی آینده، قطعی سخن گفتن برای یک انسان موحد، منطقی و صحیح نیست. بلکه انسان باید پیوسته خود را نیازمند به خدا بداند و هیچ گاه به امکانات و توان خود تکیه نکند. چنانچه در آیه فوقمی فرماید: هیچ وقت درباره ی کاری مگو که فردا چنین می کنم. "وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اللَّهُ..."
خداوند به پیامبر و امتش دستور می دهد که درباره تصمیم برای کارهای آینده حتماً جمله ی ان شاءالله را ذکر کنند.
گفتن "ان شاءالله"که اعتقاد به قدرت و مشیت الهی را می رساند تکیه کلام اولیای الهی است. چنانکه در قران از زبان پیامبران نقل شده است.
یعقوب علیه السلام به فرزندانش می گوید : ادْخُلُوا مِصْرَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ(یوسف/99)
وارد مصر شوید، ان شاءالله در امانید.
موسی علیه السلام به خضر علیه السلام می گوید: سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ صابِرا (69/کهف)
اگرخدا بخواهد مرا شکیبا خواهی یافت.
حضرت شعیب علیه السلام به حضرت موسی علیه السلام می گوید: سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّالِحینَ به زودی اگر خدا بخواهد مرا از شایستگان خواهی یافت (27/قصص)
و حضرت اسماعیل علیه السلام به پدرش حضرت ابراهیم علیه السلام می گوید: "سَتَجِدُنی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابرین" (صافات 102)
مرا ذبح کن که به خواست خدا مرا از شکیبایان خواهی یافت.
آوردن جمله (ان شاءالله) یک نوع ادب در پیشگاه خداوند است بلکه بیان این حقیقتنیز می باشدکه ما از خود چیزی نداریم و هر چه هست از ناحیه اوست. این تعبیر توجه ما را به خدا افزایش داده و نیرو و قدرت ما را بیشتر نموده و ما را دعوت به پاکی و صحت عمل می نماید.
از پاره ای روایات استفاده می شود که اگر کسی سخنی را در ارتباط با آینده بدون انشاءالله بگوید خدا او را به خودش وا می گذارد و از زیر چتر حمایتش بیرون می برد.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام می خوانیم:
امام دستور داده بود نامه ای بنویسند، هنگامی که نامه پایان یافت و به خدمتش دادند ملاحظه کردند، انشاء الله در آن نبود فرمودند
" فَقَالَ کَیْفَ رَجَوْتُمْ أَنْ یَتِمَّ هَذَا وَ لَیْسَ فِیهِ اسْتِثْنَاءٌ انْظُرُوا کُلَّ مَوْضِعٍ لَا یَکُونُ فِیهِ اسْتِثْنَاءٌ فَاسْتَثْنُوا فِیه "
شما چگونه امیدوار بودید که این نامه (یا این کار) به پایان برسد در حالی که انشاءالله در آن نیست. نگاه کنید در هر جای آن نیست بگذارید.
نکته مهم اینکه در آنچه هم یقین داریم ،باید (ان شاءالله) بگوییم. چنانچه پیامبراسلام صلی علیه و آله وسلم هنگام ورود به قبرستان می فرمودند: " ... انا ان شاءالله بکم لاحقون" اگر خدا بخواهد ما هم به شما خواهیم پیوست. در حالی که مرگ حتمی است.
نکته دوم: سپس در ادامه این جمله می فرماید: هنگامی که یاد خدا را فراموش کردی بعد که متوجه شدی پروردگارت را بخاطر بیاور".... وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذا نَسیتَ "
اشاره به اینکه اگر به خاطر فراموشی جمله انشاءالله را به سخنانی که از آینده خبر می دهی نیفزایی هر موقع بیادت آمد فورا جبران کن.
از آن جائیکه امر به یاد آوری مطلق آمده و معلوم نکرده که با چه عبادتی بیاد خدا بیفتد، لذا استفاده می شود که منظور فقط ذکر خدای تعالی است حال چه این ذکر به لفظ باشد و چه بیاد قلبی، انشاءالله باشد یا استغفار و یا هر ذکر دیگر چه فاصله از کار مورد نظر زیاد شده باشد یا کم . نکته سوم : خداوند متعال پس از اینکه امر میفرماید جبران از دست رفته را بنماید ،شخص را امیدوار به امدادهای الهی نموده و می گوید: بگو امیدوارم که پروردگارم مرا به راهی روشن تر از این هدایت کند.
"وَ قُلْ عَسى أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لِأَقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً"
کلمه "هذا" اشاره به ذکر خدا بعد از فراموشی است و معنایش این است که امیدوارباش که پروردگارت تو را به امری هدایت کند که رشدش از ذکر خدا بعد از نسیان بیشتر باشد و آن عبارت است از ذکر دائمی و بدون نسیان در نتیجه آیه شریفه از قبیل آیاتی نظیر وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَةً (اعراف/205)می باشد.