توانایی در دانایی است و تربیت کودک، یکی از کهن‌ترین هنرها و جدیدترین دانش‌هاست. ترکیب این هنر سنتی با دانش مدرن، مهارتی ظریف را می‌طلبد1. بنابراین، هیچ پدر و مادری به خودی خود نمی‌تواند پدر و مادر موفق و توانایی شود، مگر آن که دانش‌هایی در زمینه تربیت فرزندش از منابع معتبر علمی و متخصصان به دست آورد و به کار گیرد. به عبارت دیگر، برای اینکه والدین در فرزندپروری موفق شوند، کسب دانایی‌ها لازم است و مانند هر امر دیگری، باید مهارت‌های مربوط به آن را به دست آورند و در فرآیند رشد و تربیت کودک، آن را به کار ببرند..
بر خلاف نظر عموم مردم، تربیت فرزند یکی از مشکل‌ترین مسائل زندگی است؛ موضوعی که با پیشرفت جوامع بشری، هر روز بر پیچیدگی آن افزوده می‌شود. متأسفانه هرکس به خود اجازه می‌دهد درباره چنین موضوع مهمی اظهارنظر کند و چون بیشتر افراد پیچیدگی‌های چنین موضوعی را درک نمی‌کنند، تصور می‌کنند دانش و آگاهی لازم را در این زمینه دارند. این در حالی است که امروزه برای انجام هر کاری و ایفای هر نقشی به آموزش، کارآموزی و مهارت‌آموزی، نیاز است. ازاین‌رو، برای ایفای نقش والدین موفق و توانا باید مهارت‌ها و آگاهی‌های لازم را به دست آورند. بنابراین، یکی از جلوه‌های زیبای احساس مسئولیت پدران و مادران این است که در دوره‌های دانش‌افزایی و کلاس‌های آموزش خانواده و سبک‌های فرزندپروری شرکت کنند و سطح دانش خود را ارتقاء بخشند و مهم‌تر این که نسبت به انواع مشکلات احتمالی کودکان، اعم از رفتاری، ذهنی، جسمی و نظایر آن، بی‌اعتنا نباشند و از متخصصان و منابع علمی معتبر برای برطرف شدن هرچه سریع‌تر آن کمک بگیرند و از این راه، تعادل و سلامت خانواده را پاس دارند.
والدین اولین مربیان کودک هستند و باید به نقش مهم خود در زمینه تربیت فرزندشان آگاه باشند و همان‌طور که برای دیگر فعالیت‌هایشان برنامه‌‌ریزی می‌کنند و برای آن وقت و انرژی صرف می‌کنند، باید وظیفه خود را نه تنها یکی از وظایف خود بدانند، بلکه باید آن را مهم‌ترین وظیفه بدانند و برای این مهم، نیروی لازم را صرف کنند..
البته گاهی وقت‌ها والدین فرصت کافی برای برنامه تربیتی فرزند خود ندارند یا با وجود اینکه فرصت خوبی برای این کار هست، انگیزه و حوصله کافی و لازم برای انجام برنامه‌های تربیتی وجود ندارد. در این نوشتار سعی بر این است با یادآوری نکته‌های مهم، انگیزه‌سازی لازم در این زمینه صورت گیرد و با ارائه تکنیک‌های رفتاری و راهکارهای کاربردی به والدین، برای افزایش نقش تربیتی‌شان کمک شود تا بتوانند در زمینه تربیت فرزندان خود بکوشند و در این راه موفق شوند. گفتنی است، والدین به صورت مستقیم مخاطب خواهند بود:
1. توجه به منزلت فرزند و امانت بودن او
از دیدگاه اسلامی، فرزندان نعمت‌های الهی هستند که در روز قیامت از آن سؤال می‌شود. والدین در برابر رفتارهای فرزند خود مسئولیت دارند و در اعمال آنان شریک هستند. بنابراین، شما والدین باید فرزندانی صالح تربیت کنید. آری، مادامی که شما پدر و مادر نشده‌اید، مسئولیت کمتری دارید، اما آن‌گاه که در معرض آن قرار گرفتید، در معرض سؤالات و بازخواست‌های خداوند نیز قرار می‌گیرید. فرزند، امانت الهی است و این حق خداست که از والدین بپرسد، با امانت‌های من چه کردید و چگونه آنها را تربیت کردید؟ کودک امانت الهی است؛ امانتی در دست ما که قادر به دفاع از حق خویش نیست. اگر به او ظلم شود، نمی‌تواند آن را از سر خود وا کند.2 البته باید هوشیار باشید از ستم کردن بر کسی که مدافعی غیر از خدا ندارد، بپرهیزید.3
فراموش نکنید کار شما، معماری انسان و ساختن او است. وظیفه والدین، بیدار‌سازی نسل و شکوفا کردن استعدادها و ذخایر وجودی است. این کاری بسیار پیچیده است که به صرف وقت و انرژی نیاز دارد و بدون برنامه‌‌ریزی و صرف انرژی، محال است در این امر مهم و اساسی موفق شوید.
سال‌ها آموزگاران، مشاوران و مربیان مهدهای کودک آموزش می‌بینند تا بتوانند کارشان را به خوبی انجام دهند. چگونه یک معلم یا مربی مهد برای اینکه در کارش موفق باشد، به مهارت و دانش نیاز دارد، اما پدر و مادر برای انجام وظایف خود به مهارت نیازی ندارد؟ متأسفانه این باور که والدین به تعلیم و تربیت نیاز دارند تا پدر و مادر بهتری شوند، هنوز گسترش نیافته است. شما برای اینکه بتوانید در زمینه تربیت فرزندتان موفق شوید، باید مهارت‌هایی را یاد بگیرید و مهم‌تر از همه اینکه باید در این زمینه وقت بگذارید. باید فرزندپروری را فعالیتی مهم بدانید..
زمانی برای این امر مهم انگیزه لازم را خواهید داشت و در انجام وظایف والدگری خود موفق خواهید بود، که همیشه به یاد داشته باشید در برابر رفتارهای فرزندتان در برابر خداوند مسئولید، برای این کار باید به این موارد توجه داشت:
ـ فهرستی از آیات و روایاتی را که در زمینه اهمیت تربیت فرزند است، تهیه کنید و هر روز با دقت آن را بخوانید. پس از گذشت یک ماه، فواصل زمانی مطالعه این فهرست را بیشتر کنید. (برای نمونه هر هفته و پس از آن هر دو هفته یک‌بار) در ضمن زمانی که احساس می‌کنید انگیزه لازم برای صرف انرژی در جهت تربیت فرزند خود را از دست داده‌اید، فهرست مورد نظر را با دقت بخوانید.
ـ با همسرتان این فهرست را مرور کنید و درباره نکته‌ها و آموزه‌های آن بحث و تبادل نظر کنید. با توجه به این فهرست، نقش خود و همسرتان را تعیین و با تقسیم کار در زمینه تربیت، رسیدن به نتیجه مطلوب را آسان‌تر کنید.
ـ چشمانتان را ببندید. لحظه‌ای با خود تصور کنید، روز قیامت بر پا شده است و خداوند شما را به دلیل رفتارهای فرزندتان، و سهل‌انگاری در زمینه تربیت فرزند بازخواست می‌کند. در آن لحظه چه احساسی دارید؟ چه دلیل قانع‌کننده‌ای در این زمینه می‌توانید ارائه دهید؟ آیا فراهم کردن امکانات و برطرف کردن نیازهای مادی تنها، می‌تواند پاسخ مناسبی باشد؟
2. توجه به نیازهای اصلی کودک
توجه به نیازهای روانی و عاطفی کودکان، ضروری است. پنهان بودن این نیازها نباید موجب شود والدین از این نیازهای اساسی کودک، غافل شوند. پدر و مادر باید به همان اندازه که برای بر طرف کردن نیازهای مادی و جسمانی کودک خود تلاش می‌کنند، در جهت بر طرف کردن نیازهای روانی او نیز بکوشند؛ چرا که سرمایه‌گذاری والدین برای ارضای نیازهای روحی کودک، سبب رشد و بالندگی او در دوره بزرگ‌سالی می‌شود و زمینه سازگاری فرد را با اجتماع فراهم می‌کند. در چنین شرایطی والدین مشکلات کمتری در دوران نوجوانی و جوانی فرزندشان خواهند داشت. در واقع، انرژی و زمانی که والدین در دوره کودکی صرف فرزندشان می‌کنند، یقیناً موجبات آسایش آنان را در آینده فراهم می‌آورد و ثمره سختی و تلاش چند سال اولیه والدین در تربیت فرزند، سبب آرامش آنان و سعادت فرزندان در ده‌ها سال آینده می‌شود..
به یاد داشته باشید، شناخت و پاسخ مناسب و متعادل به نیازهای روانی فرزندان می‌تواند به عنوان عامل اساسی در بهداشت جسمانی و روانی و امری بااهمیت و تعیین‌کننده در تربیت او تلقی شود و در سلامت و پیشبرد فرد و جامعه، نقش مهمی داشته باشد. به عبارت دیگر، تربیت درست نیازمند شناخت و توجه مناسب به نیازهای اساسی روحی روانی بوده و رشد و شکوفایی استعدادها و تربیت عاطفی، عقلانی، اخلاقی، جنسی و دینی، ارتباط عمیقی با نحوه شناخت و پاسخ‌گویی به این نیازها خواهد داشت..
میان صاحب‌نظران و روان‌شناسان درباره تعدد و شیوه طبقه‌بندی نیازهای روانی کودکان، نظریات متفاوتی وجود دارد، اما به هر حال با نگاهی کلی می‌توان به برخی نیازهای روانی کودکان که نقش برجسته‌تری در تربیت دارند، به این ترتیب اشاره کرد: نیاز به ایمنی و امنیت؛ نیاز به محبت و عشق؛ نیاز به احساس ارزش و عزت نفس؛ نیاز به موفقیت و پیشرفت؛ نیاز به بیان و ابراز وجود و نیازهای شناختی.
با در نظر گرفتن این نکته که مهم‌ترین نقش و وظایف تربیتی والدین با نگاه و برای ارضای متعادل همین نیازهای اساسی است، باید در مرحله اول برای اینکه بتوانید به اهمیت و جایگاه خود در زمینه نقش مهم تربیتی پی ببرید، اطلاعاتی را به دست آورید. برای این کار انجام این کارها ضروری است::
ـ لیستی از کتاب‌هایی که درباره وظایف و نقش والدین نگاشته شده، تهیه کنید. این کتاب‌ها در دو حوزه نوشته شده است: وظایف عمومی والدین و وظایف هر یک از والدین با توجه به جنسیت آنان. سپس حداقل مهم‌ترین و مناسب‌ترین این کتاب‌ها را تهیه کنید و با دقت آنها را بخوانید..
ـ با توجه به مطالعاتی که انجام داده‌اید، فهرستی از وظایفی را که بر عهده دارید، تهیه کنید و هر روز آن را بخوانید. پس از گذشت 45 روز، خواندن این فهرست را از هر روز به سه روز در میان تقلیل دهید..
ـ هر روز با همسرتان، دقایقی درباره نقش تربیتی و رفتارهای تربیتی خود صحبت کنید. نقاط ضعف خود را در این زمینه برطرف سازید و نقاط قوت را تقویت کنید. این‌گونه صحبت‌ها موجب می‌شود شما از وظیفه‌ای که در قبال فرزندتان دارید، غافل نشوید..
ـ از افرادی که در زمینه فرزندپروری موفق بوده‌اند، الگو بگیرید و از تجربه آنان در این زمینه بهره ببرید..
ـ ایفای نقش والدگری مانند وظایف دیگر برای شما ضروری و واجب است. همان‌طور که نسبت به دیگر وظایف خود حساس هستید، باید نسبت به انجام این وظیفه با تمام وجود بکوشید. همان‌طور که برای دیگر کارهایی که برعهده دارید، وقتی را تعیین می‌کنید، از این پس، برای انجام این وظیفه مهم وقتی را در نظر بگیرید..
3. برگزاری نشست‌های خانوادگی
ممکن است دلتان بخواهد وقتی ناراحت هستید، با دوستی صحبت کنید. دلتان می‌خواهد دوستتان به شما گوش بدهد، شرایط شما را بفهمد و پذیرای احساسات شما باشد. فرزندان شما هم هنگام ناراحتی و آنجا که شرایط بر اساس میلشان نیست، همین انتظار را از شما دارند. برخی والدین تلاش دارند مشکلات را رفع کنند که این خواسته طبیعی است، اما آیا مفید است؟ لزوماً همیشه موفق نمی‌شویم مشکلات را حل و فصل کنیم. علاوه بر این نمی‌توانیم فرزندانمان را مجبور کنیم تا احساساتشان را کنار بگذارند. پس چه باید کرد؟ می‌توانیم نشان دهیم که به افکار و احساسات آنان اهمیت می‌دهیم. می‌توانیم نشان دهیم احساسات فرزندمان را درک می‌کنیم و می‌پذیریم، حتی اگر با آن موافق نباشیم. با صدای نرم و آرام و به کمک کلمات مناسب، می‌توانیم نشان دهیم آنان را می‌پذیریم. برقرار کردن ارتباط، دو جنبه دارد؛ گوش دادن و صحبت کردن. برای آنکه به فرزندتان کمک بدهید تا بتواند با شما ارتباط برقرار سازد، باید بتوانید با دقت به او گوش بدهید و با احترام با او صحبت کنید.4
برای این کار می‌توان از نشست خانوادگی، به عنوان جلسه‌ای برنامه‌‌ریزی شده و منظم، متشکل از همه افراد خانواده بهره برد. موضوع‌های این جلسه می‌تواند درباره باورها، خواسته‌ها، ارزش‌ها، شکایات، پرسش‌ها و پیشنهادهای اعضای خانواده و حتی کودکان و نوجوانان باشد. این نشست فرصتی است تا اعضای خانواده در جمع خانوادگی، مطالب مورد علاقه‌‌شان را مطرح کنند. جلسه خانوادگی، برای طرح‌ریزی تفریح‌های خانواده، به مشارکت گذاشتن تجربه خوب، ابراز احساسات مثبت نسبت به یکدیگر، فرصت مناسبی است. والدین باید زمان مشخصی را برای جلسات خانواده در نظر بگیرند تا هر یک از اعضای خانواده، برای شرکت در امور خانه ملزم شوند. زمان گردهمایی باید برای همه مناسب باشد.5 زمانی را برای برگزاری جلسات در نظر بگیرید که همه اعضا سر حال باشند و از انگیزه کافی برای شرکت در جلسه برخوردار باشند. جلسات خانوادگی، فرصتی برای فراهم کردن زمینه فعال شدن والدین در تربیت فرزندان، شنیدن صحبت‌های فرزندان، ابراز احساسات مثبت نسبت به یکدیگر و دادن دلگرمی، بیان نکات مورد توجه، احساسات و شکایات، رفع تعارض‌ها بین فردی اعضای خانواده است..
4. حضور فعال در خانواده
روزی این فکر به سر پادشاهی افتاد که اگر همیشه بداند چه وقت باید کارها را آغاز کند و کدام فرصت را برای شروع از دست ندهد، به چه کسی توجه کند و مهم‌تر از همه اینکه اگر بداند کدام کارش بیش از همه اهمیت دارد، در هیچ کاری ناموفق نخواهد بود. مرد خداشناسی در پاسخ سه پرسش پادشاه چنین گفت: بدان که فقط یک زمان بسیار مهم وجود دارد که زمان حال است و مهم‌ترین کس آن است که مقابل توست و تو او را میبینی و مهم‌ترین کار، نیکی به اوست؛ زیرا انسان تنها برای نیکی کردن آفریده شده است. 6
بی‌گمان مهم‌ترین فرد در زندگی شما فرزندان شما هستند و مهم‌ترین وظیفه شما مهربانی کردن به آنان و فراهم کردن شرایط رشد آنان و بهترین زمان برای این کار، اکنون است. پس زمان را به هیچ عنوان از دست ندهید و بکوشید از همین اکنون، وقت و نیروی خود را در جهت رشد و بالندگی آنان صرف کنید.
خانواده خود را به مثابه یک پروژه قرار دهید. برای آنکه والدی در زمینه تربیت فرزند موفق باشید، آن را یک پروژه فرض کنید؛ یعنی تصور کنید در برابر زمانی که برای خانواده خود صرف می‌کنید، حقوق دریافت می‌کنید و در صورت انجام ندادن وظایف خود، توبیخ می‌شوید. باید تصمیم بگیرید، تلاشی فعال و هدفمند در جهت رشد وضعیت خانوادگی خود داشته باشید.7
برای اینکه در این کار موفق شوید، لازم است:
ـ در برنامه کاری خود تجدید نظر یا از برخی برنامه‌های خود صرف نظر کنید تا وقت بیشتری برای گذراندن با فرزندان خود داشته باشید. به یاد داشته باشید، زندگی جنبه‌های مختلفی دارد و نمی‌توان همیشه به فکر مادیات و پول در آوردن باشید..
ـ با خانواده‌تان قرار بگذارید و به آن پای‌بند باشید. روزی یک ساعت وقت خود را صرف حضور فعال خود در خانه کنید. در این یک ساعت همه فعالیت شما باید تعطیل شود و فقط و فقط صرف تعامل، ارتباط و بازی با فرزندانتان شود.این تعامل در افزایش نقش تربیتی شما نقش مهمی خواهد داشت..
ارجاعات:
1- عبدالعظیم کریمی، هشدارها و نکته‌های تربیتی، ص 70.
2- علی قائمی، خانواده و نقش بنیادین آن، ص361
3- به سخن امام حسین(ع) در روز عاشورا اشاره دارد.
4-. دان دینگ میر، راهنمای فرزندپروری موفق، ترجمه: مجید رئیس دانا، ص130.
5- دینک میر و گری مکی، والدین مؤثر فرزند مسئول، ترجمه: مجید رئیس دانا، ص156.
6- برگرفته از داستان سه پرسش تولستوی (کتاب تمشک)، ص 253.
7-. فلیپ مک گراو، روان‌شناسی خانواده موفق، ترجمه: محمدمهدی شریعت‌باقری، ص64.
منبع: برگرفته از کتاب «رسانه و نقش والدین در تربیت فرزندان» (نسخه الکترونیکی)، فصل هفتم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.
ادامه دارد