اشاره

دولت اموی بزرگ ترین مانع در برابر مکتب اهل بیت ^{علیهم السلام} بود و ایشان از هر سو زیر فشار بودند، به گونه ای که تاریخ نگاران و محدثان شیعه و سنی نقل کرده اند که مالک ابن انس از امام صادق ^{علیه السلام} روایتی نقل نمی کرد تا اینکه دولت بنی عباس سر کار آمد. [1].

خفقان و سخت گیری چنان بود که برخی حتی از بردن نام امام می ترسیدند. یعقوبی در تاریخش می نویسد:

افرادی از اهل علم از امام حدیث می شنیدند، ولی وقتی می خواستند بازگو کنند، می گفتند: «اخبرنا العالم؛ عالم به ما روایت کرد.» [2].

از این رو، با سقوط دولت اموی و در اوایل حکومت بنی عباس، مجال مناسبی برای امام صادق پیش آمد تا علوم اهل بیت را نشر دهد. از آن پس، گاه دیده می شد که هزاران تن از طالبان علم پیرامون حضرت جمع شده اند.

امام در این فرصت توانست معارف حقه دین و احکام شریعت اسلامی را میان مسلمانان و سراسر سرزمین های اسلامی نشر دهد. آن گونه که جاحظ، عالم مشهور اهل سنت در قرن سوم می گوید: «جعفر بن محمد الذی ملأ الدنیا علمه و فقهه …؛ جعفر بن محمد کسی است که علم و فقهش؛ جهان را پر کرد» . [3].

همچنین ابن حجر هیثمی می نویسد:

نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الرکبان و انتشر صیته فی جمیع البلدان … [4].

مردم به اندازه ای از وی علوم نقل کردند که در تمام جهان منتشر شد و شهرتش سراسر جهان را فراگرفت …

در توجه طالبان علم به در خانه حضرت نوشته اند: «جعفر بن محمد کسی است که دانشمندان به در خانه اش هجوم می آوردند …» . [5].

عظمت علمی امام صادق ^{علیه السلام}

حضرت به منبع علم الهی متصل بود و علمش علم لدنی بود. علم امام منحصر به بحث یا فن خاصی نبود و این علوم را از همان اوان کودکی و تولد در سینه خود داشت. او در تمام علوم سرآمد بود. از این رو، پیش نیامد که از حضرت پرسشی شود و حضرت در پاسخ بگوید نمی دانم یا در مناظره ای ناکام گردد. امام کامل ترین پاسخ را به پرسش ها می داد و در تمام مناظره ها پیروز بود. بزرگان اهل سنت از صالح بن ابی اسود نقل کرده اند که:

شنیدم از جعفر بن محمد که می گفت: «سلونی قبل ان تفقدونی فانه لا یحدثکم احد بعدی بمثل حدیثی؛ از من بپرسید پیش از اینکه از میان شما بروم که همانا پس از من کسی نیست که مثل حدیث مرا برای شما بازگو کند» . [6].

عبدالرحمن بن محمد بسطامی حنفی می نویسد: «او در حالی که هفت سال بیش نداشت، درباره اسرار و علوم حقیقی سخن می گفت» [7].

حضرت به دروازه شهر علم نبوی، علی بن ابی طالب ^{علیه السلام} متصل بود و جمله ای را که او فرموده بود، بر زبان می آورد. امام صادق از پدرش امام باقر و او از پدرش زین العابدین و او از پدرش امام حسین و او از علی بن ابی طالب ^{علیهم السلام} حدیث نقل می کند و این همان سند معروف به «سلسله الذهب» است که صحیح ترین و قوی ترین سندهاست. [8].

سخنان بزرگان اهل سنت درباره علم امام صادق ^{علیه السلام}

بسیاری از بزرگان اهل سنت زبان به مدح حضرت گشوده و جایگاه علمی حضرت را توصیف کرده اند.

ابوحنیفه، امام بزرگ اهل سنت می گوید: «ما رأیت أفقه من جعفر بن محمد» . [9].

شهرستانی می نویسد: «جعفر بن محمد، صاحب دانش و آگاهی فراوانی بود و اطلاعات گسترده ای درباره مسائل حکمت داشت» . [10].

منصور دوانیقی گفته است:

جعفر بن محمد از کسانی است که خداوند درباره او می فرماید: «سپس این کتاب آسمانی را به گروهی از بندگان برگزیده خود به میراث دادیم» . او از کسانی است که خداوند او را برگزیده است و او از سبقت گیرندگان در امور خیر بود. [11].

دانشگاه بزرگ جعفری

علم اهل بیت ^{علیهم السلام}، علم الهی بود. آنان به علم بی پایان خداوندی متصل بودند و علمشان از معدن علم الهی سرچشمه می گرفت. امام جعفر صادق ^{علیه السلام} از امیرالمؤمنین علی ^{علیه السلام} نقل می کند:

نیکان عترت من و پاکان خاندان من، بردبار ترین مردم در کودکی و داناترین آنها در بزرگی هستند. علم ما از علم خداست و به حکم خدا حکم می کنیم و سخن از پیامبر راست گو شنیده ایم. اگر از آثار ما پیروی کنید، با راهنمایی ما هدایت می یابید و پرچم حق با ماست که هر کس از آن پیروی کند به حق می رسد و هر کسی از آن روی گرداند، در گمراهی غرق می شود. [12].

دانش امام صادق به علم خاص یا فن خاصی محدود نبود. ابوزهره، عالم بزرگ معاصر اهل سنت می نویسد: علم و دانش حضرت منحصر به حدیث و فقه نبود، بلکه علم کلام نیز تدریس می فرمود … بالاتر از همه این علوم، امام صادق ^{علیه السلام} در زمینه اخلاق و علل و انگیزه های فساد آن آگاهی های بسیار ارزنده ای داشت. [13].

ابن طولون درباره گستردگی دانش امام صادق ^{علیه السلام} می نویسد:

او سخنانی در علم کیمیا و زجر و فال [14] دارد. شاگردش جابر بن حیان کتابی در هزار صفحه نگاشته بود که متضمن پانصد رساله از رسائل امام صادق علیه السلام بود. [15].

حضرت در علم جفر هم سرآمد بود. از حضرت نقل شده است که می فرمود: «جفر ابیض و جفر احمر و جفر جامع از ماست» . [16].

ابن خلدون، مورخ و جامعه شناس و فیلسوف اهل سنت می نویسد:

عجلی آن را از آن بزرگوار روایت کرد و از آن نسخه ای نوشته است. [17].

گستردگی دانش امام صادق ^{علیه السلام} از یک سو و اخلاق کریمانه و مقام معنوی ایشان از سوی دیگر، شاگردان فراوانی را از فرقه های مختلف برای خوشه چینی در محضر آن حضرت گرد آورده بود.

ابوزهره در این زمینه می نویسد:

علمای اسلام با تمام اختلاف نظرها و تعدد مشرب هایشان، در فردی غیر از امام صادق و علم او اتفاق نظر ندارند. [18].

از این رو، بزرگان اهل سنت همچون ابوحنیفه برای شاگردی در محضر حضرت حاضر می شدند [19] و به این افتخار می بالیدند. آلوسی در مختصر التحفه الاثنی عشریه می نویسد:

ابوحنیفه با آن عظمت و جایگاهی که نزد اهل سنت دارد، بر خود فخر می کرد و با لسان فصیحی می گفت: «لولا السنتان لهلک النعمان؛ اگر آن دو سال نبود، نعمان (ابوحنیفه) هلاک می شد» و منظورش از دو سال، دو سال شاگردی در محضر امام جعفر صادق بود. برخی از علما گفته اند ابوحنیفه علم و طریقت را از امام صادق ^{علیه السلام} و پدرش و عمویش زید بن علی بن حسین یاد گرفته بود. [20].

سید محمد صادق، استاد دانشکده ادبیات در قاهره می گوید:

بیت جعفر صادق ^{علیه السلام} مثل یک دانشگاه همواره از بزرگان و علما در رشته های مختلف علوم چون حدیث، تفسیر و حکمت پر بود. در مجلس درسش بیش از دو هزار نفر و گاهی چهار هزار نفر از علمای مشهور حاضر می شدند. شاگردانش تمام درس ها و احادیث او را در مجموعه ای از کتاب ها جمع آوری کرده اند که به مثابه دایره المعارفی برای مذهب شیعه یا مذهب جعفری شمرده می شود. [21].

پاورقی ها:

[1] تهذیب التهذیب، ج 2 ص 93؛ میزان الاعتدال، ج 2 ص 144؛ تهذیب الکمال، ج 3، ص 419.

[2] تاریخ یعقوبی، ص 266.

[3] شرح نهج البلاغه، ج 15، ص 289.

[4] الصواعق المحرقه، ج 2، ص 586.

[5] عبدالرحمن بسطامی حنفی، مناهج التوسل، ص 106؛ به نقل از: داوود الهامی، امامان اهل بیت، قم، مکتب اسلام، 1377، چ 1، ص 351.

[6] سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 440؛ شمس الدین ذهبی، تاریخ اسلام، بیروت، دارالکتب، 1418 ه. ق، چ 3، حوادث سال 148، ص 89.

[7] مناهج التوسل، ص 106، به نقل از: امامان اهل بیت، ص 351.

[8] اسد حیدر، الامام الصادق علیه السلام، ج 2، ص 25، به نقل از: حاکم نیشابوری، معرفه علوم الحدیث، ص 55.

[9] سیر اعلام النبلاء، ج 6، ص 440؛ تهذیب الکمال، ج 3، ص 421؛ تاریخ اسلام ذهبی؛ حوادث سال 148، ص 89.

 [10] ملل و نحل، ج 1، ص 166.

[11] تاریخ یعقوبی، ص 268.

 [12] احمد بن محمد بن عبد ربه اندلسی، العقد الفرید، تحقیق: عبدالمجید رحینی، بیروت دارالکتب العلمیه، 1415 ه. ق، چ 1، ج 4، ص 157.

[13] الامام الصادق، صص 66 و 67.

[14] زجر و فال علمی است در پیش گویی حوادث آینده.

[15] الائمه الاثنی عشر، ص 85؛ ینابیع الموده، ج 3، ص 160. ابن عماد حنبلی، شذرات الذهب، بیروت، دارالکتب، 1419، چ 1، ج 1، ص 362.

[16] ینابیع الموده، ج 3، ص 204.

[17] ابن خلدون، مقدمه، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر، 1359، چ 4، ج 1، ص 652.

[18] ابوزهره، الامام الصادق ^{علیه السلام}، ص 66.

[19] فراگیری ابوحنیفه از محضر امام صادق را بزرگانی از اهل سنت مانند شبلنجی و ابن حجر و ابن صباغ و ابن ابی الحدید ذکر کرده اند. الصواعق، ج 2، ص 590؛ شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 23.

[20] محمود شکری آلوسی، مختصر التحفه اثنی عشریه، ترکیه، 1399 ه. ق، ص 8.

[21] به نقل از: الامام الصادق، اسد حیدر، ج 1، ص 62.

منبع: امام صادق علیه السلام از دیدگاه اهل سنت، مهدی لطفی، قم: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش های اسلامی، 1385، ص37 تا 41.