قال الله العظیم :
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلى کُلِّ ضامِرٍ یَأْتینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ (27/حج)
و مردم رادعوت عمومی به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکب های لا غر از هر راه دور (به سوی خانه خدا)بیایند
لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ ...(28/حج)
تا شاهد منافع گونا گون خویش باشند و نام خدا را در ایام معلوم ببرند ........
حــج و تــربیـــت ( 1 )
نکات مورد توجه آیات:
یکی از ابعاد حج دگرگونی تربیتی و اخلاقی است که در انسان ها به وجود می آید . مراسمی که علاقه های معنوی انسان را لحظه به لحظه با خدایش محکم تر و رابطه ای او را نزدیکتر و قوی تر می سازد . او را از گذشته تاریک و گناه آلودش بریده و به آینده ای روشن و پر از صفا و نور پیوند می دهد.
نکته اول : بعد از آماده شدن خانه ی کعبه برای عبادت کنندگان ،خدا به ابراهیم علیه السلام دستور می دهد در میان مردم برای حج اعلام کن تا پیاده و سوار بر مرکب های لاغر ،از هر راه دور قصد خانه ی خدا کنند ." وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ" " أَذِّنْ " از ماده ی "اذان" به معنی اعلام است.
در روایات می خوانیم :حضرت ابراهیم علیه السلام هنگامی که چنین دستوری را دریافت داشت عرض کرد خداوندا صدای من به گوش مردم نمی رسد . اما خداوند به او فرمود تو اعلام کن ،من به گوش آنها می رسانم ابراهیم علیه السلام در محل مقام( مقام ابراهیم ) بر آمد و گفت:ای مردم حج خانه کعبه بر شما نوشته شد ، دعوت پروردگارتان را اجابت کنید.
امام صادق علیه السلام می فرمایند :جملات" لبیک اللهم لبیک" پاسخ به دعوت ابراهیم علیه السلا م است .سپس در ادامه آیه اضافه می کند پیاده یا سواره به هر حال باید به زیارت خانه خدا وارد شوند . " رِجالاً وَ عَلى کُلِّ ضامِرٍ" " رِجالاً" جمع کلمه ی " راجل" به معنای پیاده است اهمیت زیارت خانه ی خدا آن چنان است که باید با استفاده از هر گونه امکانات به سوی او آیند و رنج این سفر را تحمل نمایند و همیشه در انتظار مرکب سواری ننشینند بنا برجمله ی فوق حجاج پیاده از ثواب بیشتری بر خوردارند.
لازم به ذکر است کلمه ی "ضامر" به معنای حیوانی است که پیه بدنش آب شده و گوشت هایش به ماهیچه تبدیل شده و چابک است . مانند حیوانی که بدن سازی شده و برای مسابقه آماده است . با این تعبیر می توان دریافت که پیمودن راه حج مشکلات دارد و انسان در این سفر باید از ناز پروردگی دست بردارد.278
نکته دوم :در آیه بعد در یک عبارت فشرده و پر معنی به فلسفه های مختلف حج پرداخته ،می فرماید :آنها به این سرزمین مقدس بیایند . تا منافع خویش را با چشم خود ببینند ." لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ" مراد از واژه "منافع"تمام برکات معنوی و نتایج مادی یا فوائد فردی و اجتماعی ،فلسفه های سیاسی و اقتصادی و اخلاقی می تواند باشد . عبارت فوق شامل منافع دنیوی و اخروی نیز می شود . هشام بن حکم می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره فلسفه حج و طواف کعبه سوال کردم ،فرمودند:
خداوند این بندگان را آفرید ....و فرمان هایی در طریق مصلحت دین و دنیا به آنها داد . از جمله اجتماع مردم شرق و غرب را در آئین حج مقرر داشت. تا مسلمانان بخوبی یکدیگر را بشناسند و از حال هم آگاه شوند و هر گروهی سرمایه های تجاری را از شهری به شهر دیگر منتقل کنند .... و برای اینکه آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و اخبار او شناخته شود . مردم آنها را به خاطر آورند و هرگز فراموش نکنند. ایام حج می توان بهترین زمان برای تبادل فرهنگ ها و انتقال فکری باشد . به همین دلیل در دوران های خفقان که خلفاءو سلاطین اجاره نشر این احکام را به مسلمانان نمی دادند ،مردم با تماس گرفتن با ائمه هدی علیهم السلام و علمای بزرگ دین از قوانین اسلام و سنت پیامبر آگاهی می یافتند.
نکته سوم :حقیقت و روح حج ارتباط با خداست "وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ " یاد خداوند باید با حضور قلب صورت گیرد ،چون ذکر خدا تا ملکه ی نفسانی نشود آرامشِ صادق پدید نمی آید . ذکر زبانی همانند آبیاری شاخه درخت است که جز گردگیری اثر دیگری ندارد ولی یاد خدا در دل، همتای آبیاری ریشه درخت است که مایه ی بالندگی و ثمر بخشی است.
در آیات حج بارها به ذکر الهی فرمان داده است در آیه شریفه می فرماید"وَ یَذْکُرُواسْمَ اللَّهِ فی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ"
مفسران پیرامون ایام معلومات تفاسیر مختلفی دارند :
الف)از روز اول ذی الحجه تا عید قربان .
ب)روزهای یازدهم و دوازدهم و سیزدهم ذی الحجه که به آن ایام تشریق گفته می شود.
ج)محدوده ایام معلومات اول ذی الحجه تا سیزدهم است .
منظور از ذکر خداوند در ایام ،تکبیر های مخصوصی که بعد از نماز عید قربان گفته می شود و تا پانزده نماز ادامه دارد " اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَى مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَه الْأَنْعَام"
ضمناًدر پاره ای از روایات تصریح شده که تکبیر در این پانزده نوبت مخصوص کسانی است که در سرزمین منی و ایام حج باشند اما کسانی که در سایر بلادند این تکبیرات را تنها بعد از ده نماز می خوانند (از نماز ظهر روز عید شروع می شود و به نماز صبح روز دوازدهم ختم می گردد.)
خلاصه سخن تمام اعمال حج دارای آثارتربیتی است بخصوص ذکر.یاد خدا یکی از دواثرمثبت را دارد:
الف) مانع سهو وغفلت است و به اصطلاح جنبه دفع نسیان و کینه و دشمنی را دارد (دفع خطر)
ب) نسیان پدید آمده را به توجه و التفات بدل می کند و به اصطلاح جنبه ی رفع خطر دارد.