روشنی بخش دانش
به مناسبت شهادت امام باقر (علیه السلام)
صلاحی
پنجمین اختر تابناک امامت در ماه رجب سال 57 هجری چشم به جهان گشود. نام ملکوتی و زیبای محمد و نشان پر افتخار باقر العلوم از جانب عرش الهی، ارزانی فرزند برومند سیّد السّاجدین و فاطمه بنت مجتبی (علیهاالسلام) (صدیق خاندان بنی‌هاشم) گردید.
نام و نشانی که ده‌ها سال پیش از ولادتش، پیامبر (صلی الله علیه و آله) به جابر بن عبدالله انصاری بشارت داده بود که: (امید است تو زنده بمانی تا یکی از فرزندان حسینم را ملاقات کنی که نامش محمد است و دانش دین را شکوفا می‌سازد). (شیخ مفید، 158-157/2) با میلاد پر برکت حضرت محمد باقر (علیه‌السلام) ، این بشارت آسمانی به حقیقت پیوست و چشمان بی سوی جابر با انوار ولایی سلاله‌ی کوثر، روشنی یافت. اولین حادثه‌ی جان‌گدازی که در دوران طفولیت حضرت باقر (علیه‌السلام) روی داد واقعه‌ی عظیم کربلا بود که مسلماً مشاهده‌ی آن همه ظلم و ستم‌ها در حق خاندان عصمت و طهارت بسیار ناگوار بود؛ لیکن علیرغم تمام این سختی‌ها و خفقان موجود در جامعه، او تحت سرپرستی و تعلیمات عالیه‌ی پدرش روحی قوی و سرشار از ایمان یافت که مخزن شهامت و شجاعت و آراسته به زیور حلم و بردباری بود و بعد از شهادت پدر بزرگوارش، عهده‌دار منصب ولایت و امامت و سکّان دار کشتی هدایت شیعه از سوی قادر متعال گردید.
در بیان فضایل اخلاقی و سجایای انسانی امام باقر (علیه‌السلام) به ذکر یک داستان بسنده می‌کنیم که (یک مرد شامی با این که کینه‌ی اهل بیت (علیهم‌السلام) را در دل داشت در مجلس حضرت باقر (علیه‌السلام) شرکت می‌کرد. روزی نتوانست کینه‌ی خود را پنهان سازد و رو به حضرت اظهار کرد: شرکت من در جلسه‌ی شما به خاطر علاقه‌ی من به شما نیست من کینه توزترین فرد نسبت به اهل بیت شما هستم لکن شیرینی سخن و ادب و اخلاق تو مرا جذب کرده. امام از سخن تند مرد آشفته نشد بلکه مهربانی و لطف خود را در حق وی فزونی بخشید تا هنگامی که مرد شامی متوجّه اشتباه خود شد و از دشمنی اش دست برداشت و در زمره‌ی دوستان وفادار حضرت قرار گرفت). (مجلسی، 233/46)
آری این صبر و بردباری و جذبه‌ی اخلاقی حضرت است که دشمنان را متحول ساخته و به دوستی مبدل می‌کند همان رفتاری که قرآن به آن دستور می‌دهد؛ چنان که می‌فرماید: «ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ». (فصلت/34)؛ بدی‌های دیگری را به نیکی پاسخ ده. آن گاه بین تو و آن کسی که دشمن بود دوستی و محبت پدیدار می‌شود.
در بعد علمی حضرت ابوجعفر امام باقر (علیه‌السلام) همین بس که رسول الله او را به لقب باقر العلوم (شکافنده‌ی دانش‌ها) ملقب نموده و ایشان معارف دین و احکام و سنن اسلام را به سوی تکامل معنوی و حقایق دینی رهنمون فرمود.
شیخ مفید در این باره می‌نویسد: آن اندازه از علم و دین و آثار و سنن و علوم قرآن و فنون ادب که از آن حضرت به ظهور پیوست از هیچ یک از فرزندان حسن و حسین (علیهماالسلام) ظاهر نگردید و آن بزرگوار در فضل و دانش رهنمای دانشمندان و ضرب المثل همگان بود. (شیخ مفید، ج2، باب9) در روایتی هم امام باقر (علیه‌السلام) به جابر فرموده است «لَقَد اَعطانی الله علم ما کان وَمَا هُوَ کائِن اِلی یَوم القیامه؛ خداوند علم گذشته و هر آن چه که تا روز قیامت موجود است را به من عطا نموده است. (مجلسی، 296/46، باب6)
اما در بعد اجتماعی، امام باقر (علیه‌السلام) در ادامه‌ی شاهراه حیات بخش است، برای حفاظت از تشکّل شیعه و تداوم جریان اجتماعی آن، بیشترین توجّه را به تحکیم پایه‌های فرهنگی این تشکل معطوف داشته و از بیشترین تلاش‌های ایشان در این عرصه، می‌توان از غنی ساختن فرهنگ معارف، احکام و تأسیس مدارسی که به شکوفایی فرهنگ قرآن و عترت کمک نماید؛ تربیت شاگردان و فرزانگان بی‌شمار، بیان فضایل محوری آل رسول و... نام برد. لذا دایر شدن مدارس علمی در زمان امام باقر (علیه‌السلام) در مدینه، کوفه، قم، ری، خراسان و... از محورهای شکوفایی فرهنگی عصر امام؛ به شمار رفته و زمینه ساز تأسیس مکتب جعفری توسّط فرزند گرامی اش گردید. چرا که در اواخر دوران امامت حضرت، حکومت مروانیان به دلیل فساد از درون ضعیف شده بود و از طرفی فعالیت‌های پنهانی بنی عباس در حال شکل گیری بود و حکومت توان مقابله با ایشان را نداشت و امام از این فرصت کمال بهره را بردند تا آن‌جا که تنها در حوزه‌ی مدینه که از دورترین مناطق برای فراگیری علوم الهی به آن جا روانه می‌شدند صدها روایت از زبان مطهر امام، در زمینه‌های گوناگون صادر شد و فقهای به نام و فرزانه‌ای چون محمد بن مسلم، زراره، ابان بن تغلب، جابر بن یزید جعفی و... از محضر امام بهره‌ها بردند. (احمدی، صص219-217)
در یکی از این احادیث ناب، امام به معیار کمال اشاره نموده و می‌فرمایند: «الکَمَالُ کُلّ الکَمَال التَّفَقُهُ فِی الدّینِ وَ الصَبر عَلَی النَّائِبه وَ تَقدیر المَعیشَه؛ کمال انسان دردین شناسی و پایداری و مدیریت صحیح زندگی بنا شده است». (کلینی، 39/1، حدیث4)
در گفتار باقر العلوم معیار کمال به سه ستون پایه نهاده شده است که دو پایه‌ی دیگر آن به ستون نخست بازگشت می‌کند چرا که محور اصلی اندیشه و فقیه شدن، دین شناسی است و پایداری در برابر ناملایمات و مدیریت صحیح زندگی به فهم صحیح دین یاری می‌رساند.
در روایتی دیگر، امام باقر (علیه‌السلام) در جمع شیعیان از آن‌ها می‌خواهد که در مقام شناخت اهل بیت (علیهم‌السلام) دچار افراط و تفریط و کج فهمی نشوند. و جانب اعتدال را رعایت نمایند چنان که می‌فرماید: «ای شیعیان آل محمد میانه‌رو باشید که زیاده رو و غالی به شما برگردد و عقب مانده و تالی به شما برسد عرض کردند: غالی کیست؟ فرمود: کسی که درباره‌ی ما مقامی را قایل است که ما خود آن را برای خویش معتقد نیستیم. گفتند: عقب مانده و تالی کیست؟ فرمود: کسی که به دنبال خیر و نیکی است و این پیگیری سبب خیر برایش می‌شود سپس فرمودند: وای بر شما! مبادا مغرور شوید و این سخن را سه بار تکرار نمودند. (خسروی، 167-166/17)
با اوج گیری فعالیت‌های علمی امام و افزایش محبوبیت و جایگاه ایشان، مخصوصاً در دوران حج و عمره، هشام بن عبدالملک، خلیفه‌ی وقت مروانیان، موقعیت ویژه‌ی امام را بر نتابید و به حاکم مدینه دستور داد ایشان را مسموم کرده و به شهادت برساند و به قول مشهورتر، حضرت باقر در سال 114 هجری، هفتم ذی الحجه، مسموم شد و به لقای الهی و فیض شهادت نایل آمد. پیکر مطهرش در کنار مرقد منوّر پدر و عمویش (حضرت سجاد و امام حسن مجتبی (علیهماالسلام) ) در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد (محدث اربلی، 119/2) و زیارتگاه شیعیان و محبان اهل بیت (علیهم‌السلام) گردید.
هر چند اینک بقیع ضریح و بارگاهی ندارد اما ندای توحید و استقامت در راه حق را فریاد می‌زند. آیا گوش شنوایی هست؟!...
فهرست منابع و مآخذ:
· قرآن کریم.
1ـ شیخ مفید، ارشاد، ترجمه رسولی محلاتی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
2ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (علیهم السلام)، تهران، اسلامیه، 1371.
3ـ احمدی، حبیب الله، امام باقر الگوی زندگی، بی‌جا، انتشارات فاطیما، 1383.
4ـ شیخ کلینی، اصول کافی، ترجمه جواد مصطفوی، تهران، دفتر فرهنگ اهل بیت، بی‌تا.
5ـ مواعظ امامان، ترجمه‌ی جلد 17بحارالانوار، ترجمه موسی خسروی، بی‌جا، نشر اسلامیه، بی‌تا.
6ـ اربلی، علی‌بن عیسی، کشف الغمه، تبریز، مکتبه‌هاشمی، 1381.
برگرفته از : نشریه شمیم نرجس، شماره 18