در جهان هستی انسان تنها موجود مسئولیت پذیر است، زیرا از سویی مانند جمادات موجودی مادی و صاحب جسمی با ابعاد سه گانه طول و عرض و ارتفاع، از سوی دیگر چون گیاهان دارای ویژگی هایی از قبیل رشد و تغذیه و تولید مثل، از دیگر سو دارای غرائز و خصائص حیوانی مانند احساس، شعور، ادراک و اراده و شهوت و غضب و سایر غرائز و از جهتی صاحب روحی مجرد و ملکوتی و عقل انسانی است که با آن می تواند خود، خدا و موجودات دیگر را بشناسد و در عواقب کارهای خویش بیندیشد و از این طریق تمایلات و خواست های خود را کنترل و آگاهانه انتخاب کند و از سوی دیگر موجودی آزاد و مختار است که می تواند راه سعادت و کمال خویش را بیابد و با علم، اراده و اختیار آن را برگزیند.
به عبارت دیگر جمادات فاقد شعورند و گیاهان دارای طبیعت و شعورند، اما شهوت و غضب و غرائز ندارند. حیوانات دارای شعور، اراده، غرائز، شهوت و غضب اند و فرشتگان عقل محض، اما از شهوت و غضب بی بهره اند و در این میان تنها انسان است که همه جهات را در خود جمع کرده و جهان کوچکی است در برابر جهان بزرگ.
اتز عم انک جرم صغیر
و فیک انطوی العالم الاکبر
ای انسان! آیا می پنداری که جرم کوچکی هستی در حالی که جهان بزرگی در تو نهاده شده است. حضرت علی(ع) فرمود: «ان الله رکب فی الملائکه عقلاً بلاشهوه و رکب فی البهائم شهوه بلاعقل و رکب فی بنی آدم کلیتهما، فمن غلب عقله شهوته فهو خیر من الملائکه و من غلب شهوته عقله فهو شر من البهائم»؛(۱) خدای سبحان ملائکه را از عقلی بدون شهوت آفرید و در حیوانات شهوت را بدون عقل قرار داد، اما در آدمیزاد، عقل و شهوت را با هم ترکیب کرد؛ پس هر کس که عقلش بر شهوتش غلبه نماید از ملائکه برتر و هر کس که شهوتش بر عقلش چیره شود از حیوانات بدتر خواهد بود.
مسئولیت داشتن انسان به دلیل برخورداری از عقل و اختیار، امری مسلم است. این مسئولیت همگانی است؛ یعنی هم در برابر خدا، هم در برابر خود، هم در برابر دیگران و هم در برابر طبیعت و محیط زیست مسئولیت دارد. از این رو پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«َلا کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته فالامیر الذی علی الناس راع و هو مسئول عن رعیته و الرجل راع علی اهل بیته و هو مسئول عنهم و المرآه راعیته علی بیت بعلما و ولده و هی مسئوله عنهم و الخادم راع فی مال سیده و هو مسئول من رعیه الا فکلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته»(۲). همه شما مدیر و نگهبان و نسبت به زیردستان خود مسئول هستید، پس امیر و امام نسبت به رعیت خود مسئولیت دارد، مرد سرپرست خانواده است و نسبت به آنها مسئولیت دارد، زن نگهبان خانه شوهر و فرزندان اوست و نسبت به آنها مسئولیت دارد، خدمتکار نسبت به اموال سرور خود نگهبان و مسئول آن است. آگاه باشید همه شما نسبت به رعیت خود و زیردستان خود مسئولیت دارید، زیرا انسان مسئول است و در برابر همه موجودات مسئولیت دارد. خانواده نیز موجودی است که آدمی مسئولیت دارد حقوق افراد آن را ادا و از آسیب رسیدن به آنها جلوگیری و با آنها به خوبی رفتار کند.
مسئولیت های انسان در برابر خانواده گوناگون است. انسان هم مسئول تأمین نیازهای مادی، اقتصادی و زیستی خانواده، هم مسئول رفع نیازهای عاطفی و هم مسئول برآورده ساختن نیازهای تربیتی آنهاست. از این رو قرآن کریم خطاب به مؤمنان فرمود:
«یَآ أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ قُواْ أَنفُسَکمْ وَأَهْلِیکمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلاَئِکةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا یعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیفْعَلُونَ مَا یؤْمَرُونَ»؛(۳) ای کسانی که ایمان آورده اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان ها و سنگ هاست، نگاه دارید. آتشی که فرشتگانی بر آنها گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمی کنند و دستورهای او را دقیقاً اجرا می کنند.
با تأمل در این آیه چند سئوال مطرح می شود:
۱ـ در قسمت اول به مؤمنان فرمود خود را از آتش حفظ کنید. حفظ خود از آتش چگونه است؟
۲ـ حفظ اصل و خانواده از آتش چگونه است؟
۳ـ چرا فرمود: خود و خانواده تان را از آتش حفظ کنید؟
جواب پرسش ها به شرح زیر است:
الف) وظیفه انسان نسبت به خود
برای هر موجود و مخلوقی در این جهان کمالی مقرر شده که غایت و هدف اوست. در نظام تکوین همه امکانات و شرایط لازم برای رسیدن به هدف پیش بینی شده و به طور طبیعی همه موجودات مادی به سوی هدف خود در حرکتند، لکن نه علم به هدف دارند و نه راه را خود انتخاب کرده اند، بلکه آفریدگار جهان نظام هستی را این چنین تنظیم کرده است که هر موجودی به گونه ای تکوینی به سوی کمال و غایت ممکن خود رهسپار باشد:
«رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کلَّ شَی ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی» (۴) پروردگار ما کسی است که هر موجودی را آفریده و سپس او را به سوی هدفش هدایت کرده است.»
این موجودات با هدایت تکوینی به غایت وجودی خود می رسند، لکن خود در این باره مسئولیت و اختیاری ندارند. حیوانات نیز مقهور غرائز خود هستند و بدون اراده و اختیار به آن سو حرکت می کنند.
برای انسان نیز هدف و غایتی پیش بینی و مقرر شده است و خداوند وسیله نیل به هدف را دراختیار او قرار داده است، اما انسان چون اختیار دارد، خود مسئولیت پرورش و تکمیل نفس خویش را به عهده دارد و خدا او را به هدایت تشریعی هدایت و برنامه سعادت و کمال او را تنظیم کرده و به وسیله پیامبران دراختیارش قرار داده است و لذا انسان اختیار دارد با سعی و تلاش در مسیر غایت و کمال خود حرکت کند.
امام سجاد(ع) فرمود:
«و اما حق لنفسک علیک فان تستو فیها فی طاعه الله فتؤدی الی لسانک حقه ولی سمعک حقه و الی بصرک حقه و الی یدک حقها و الی رجلک حقها و الی بطنک حقه و الی فرجک حقه و نستعین بالله علی ذلک؛(۵) حق نفس تو بر تو آن است که او را به طور کامل در اطاعت خدا درآوری و حق زبانت و گوش ات و چشم و دست و پا و شکم و عورتت را ادا کنی و در این باره از خدا استمداد بجویی».
در واقع انسان خود، سازنده خود است. او از نیروی عقل بهره می گیرد، خود راه را می یابد و انتخاب می کند و در واقع این مسئولیت بر دوش او نهاده شده تا خود را بسازد و هریک از اعضاء و جوارحش نیز بر او حقی دارند که نسبت به ادای آنها مسئولیت دارد و باید از آنها در جهت رشد و تعالی خود بهره برداری نماید.
جز سخن حق و درست نگوید و جز سخن حق را نشنود. با دست جز کار خیر انجام ندهد و با پا جز برای کار خیر و الهی گام برندارد. شکمش را جز با حلال الهی پر نسازد و دامنش را از آلودگی حفظ کند و آن را به عفت و پاکی بیاراید و از این طریق او را از آتش جهنم نگه دارد.
ب) مسئولیت انسان در برابر خانواده
انسان موجودی اجتماعی استو می تواند هم نیازهای خود را از طریق تقسیم کار برآورده سازد و هم زمینه رشد و تکامل خود را فراهم نماید. سنگ بنای اجتماع خانواده است که با ازدواج شکل می گیرد و دو انسان بالغ، عاقل و مسئول، با اراده و اختیار و با آداب خاصی در کنار هم قرار می گیرند تا همدیگر را تکمیل کنند، نیازهای همدیگر را برآورده سازند و نسل بشری را از این راه تداوم بخشند. این دو انسان نسبت به همدیگر مسئولیت و وظایف و تکالیفی دارند که بخشی اقتصادی و زیستی است. شوهر باید نیازهای مربوط به معیشت، تغذیه، پوشاک، مسکن خانواده را تأمین کند. بخشی از این تلاش عاطفی و روانی مانند محبت و تلاش برای زندگی رضایتمندانه بین زوجین، تربیت کودکان و تأمین تغذیه روح و جان و به کار گرفتن اصول تعلیم و تربیت است. قرآن ما را به این مسئولیت مهم توجه می دهد که باید با به کارگیری اصول تعلیم و تربیت، خانواده را از آتش عذاب الهی حفظ کرد. اصول تعلیم و تربیت باید در دو مرحله رعایت شوند: یکی در مرحله پیشگیری و دیگری در مرحله درمان.
در مرحله پیشگیری باید زوجین شرایطی مانند داشتن اصالت خانوادگی، ایمان و اخلاق حسنه را در انتخاب یکدیگر درنظر بگیرند. در مرحله درمان نیز باید تلاش کرد تا فرد به راه صحیح برگردد و با بازگشت به راه صحیح تلاش کند تا از سقوط در آتش جهنم محفوظ بماند. انسان در برابر همسر و فرزندان مسئولیت سنگینی را به عهده دارد و باید با تعلیم و تربیت صحیح، آنها را از گناه بازدارد و به نیکی ها دعوت کند.
چگونگی حفظ خانواده
نگهداری خانواده از آتش به تعلیم و تربیت، امر به معروف و نهی از منکر و فراهم ساختن محیطی پاک و خالی از هرگونه آلودگی در فضای خانه و خانواده بستگی دارد. وقتی این آیه نازل شد، یکی از یاران پیامبر(ص) از آن حضرت سئوال کرد، چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ کنم؟
حضرت فرمود: «تأمرهم بما امرالله و تنهاهم عمانها هم الله ان اطاعوک کنت قد وفیتهم و ان عصوک کنت قد قضیت ما علیک؛(۶) آنها را به آنچه که خدا امر کرده است فرمان دهی و از آنچه خدا نهی کرده است بازداری. اگر از تو پذیرفتند تو آنها را از آتش حفظ کردی و اگر نپذیرفتند، وظیفه خود را انجام داده ای.» مشابه این حدیث از امام صادق (ع) نیز نقل شده است.(۷)
از این روایات استفاده می شود که از طریق تربیت دینی می توان خانواده، همسر و فرزندان را از آتش جهنم حفظ کرد. در خانواده باید در جهت تقویت بنیاد اعتقادی یعنی اعتقاد به خدا، معاد، رسالت، امامت و راهنمایی عملی در جهت حاکم شدن اخلاق بر روابط خانوادگی و برنامه های عبادی و معنوی به این هدف دست یافت، زیرا باور به خدا، همه رفتارها و زندگی خانوادگی را به سوی کسب رضایت خداوند سوق می دهد. توجه به رحمت الهی به عنوان صفتی از صفات خدا زمینه حمایت از انسان ها از جمله خانواده را فراهم می سازد تا بهتر برای رفع نیازهای گوناگون افراد خانواده تلاش کند.
اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ، خانواده را متوجه اهداف پایداری می کند که موجب پیوند بیشتر اعضای خانواده می شود و در فرد این انگیزه را ایجاد می کند تا وظایف خانوادگی را در چهارچوب حفظ نعمت های الهی انجام دهد کند و از طریق رعایت این وظایف، از نعمت داشتن خانواده ای صالح و سالم بهره مند شود. علاوه بر این، باور به معاد نقش مهارکنندگی و بازدارندگی دارد و لذا افراد به حقوق یکدیگر تعدی نمی کنندو در ادای حق یکدیگر کوشا هستند.
عبادت در خانواده
یکی از مسئولیت های فردی، هدایت افراد خانواده در جهت امور معنوی و محافظت آنها از گمراهی، گناه و پیامدهای ناخوشایند آن در زندگی دنیوی و اخروی است. حفظ خانواده به چند طریق ممکن است:
۱ـ فراخوان آنها به اطاعت و عبادت خدا
۲ـ بازداشتن از رفتارهای نابهنجار و زشت و تشویق به انجام رفتار نیکو، از این رو در قرآن فرمود:
« وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَیْهَا»(۸) خانواده ات را به نماز امر کن و خود نیز بر این عبادت پایدار باش.
و در روایات آمده است که: «فرزندان خود را در هفت سالگی به نماز سفارش کنید.»(۹)
امر به نماز در خانواده برای آن است که انسان نمازگزار از آلودگی و زشتی ها مصون و محفوظ است:
« إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَی عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکرِ وَلَذِکرُ اللَّهِ أَکبَرُ»(۱۰) نماز ارتباطی شناختی و عاطفی با خداوند است و اگر درست برگزار شود، بر رفتارها و اخلاق اعضای خانواده تأثیر بسیاری دارد.
ج) چرایی حفظ خانواده از آتش
اینکه در آیه فرمود: خود و خانواده را از آتش نگه دارید، برای آن است که اولاً زندگی دنیا زندگی محدودی است که دوام و بقا ندارد و ثانیاً در همین دنیا زندگی سعادتمندانه یا شقاوتمندانه اخروی شکل می گیرد. آدم عاقل آن است که به ابدیت و جاودانگی بیندیشد و برای آن زندگی تلاش و کوشش کند. چون زندگی اخروی، ظهور و تجسم زندگی دنیوی انسان است، انسانی که در دنیا از زندگی خانوادگی آرام، نورانی، پاک و به دور از اضطراب و تنشی برخوردار باشد، در زندگی آخرت نیز زندگی پر از نعمت و دور از آتش جهنم خواهد داشت.
بنابراین، باید در این دنیا به گونه ای زندگی کنیم که زندگی اخروی را به همان صورت بسازیم. به ویژه که در آیه مورد بحث می فرماید: نگهبانان جهنم مجری فرمان خدا هستند. فرشتگانی که با سختی و خشونت با آلودگان برخورد می کنند و این نشان دهنده سختی عذاب آخرت است که باید خودمان و خانواده را از آن حفظ کنیم.
نتیجه گیری
انسان به دلیل برخورداری از عقل و اختیار، تنها موجودی است که مسئولیت دارد و این مسئولیت بسیار وسیع و گسترده است. در قرآن از مؤمنان خواسته شده که به دو نوع مسئولیت توجه جدی داشته باشند. یکی مسئولیت نسبت به خود و دیگر مسئولیت نسبت به خانواده تا با ایفای درست این دو مسئولیت، خود و خانواده را از آتش قهر الهی در دنیا و آخرت حفظ کند.
پی نوشت ها
۱ـ بحار، ۶۰/۲۹۹.
۲ـ صحیح بخاری، ج ۱، ص ۲۱۵ و صحیح مسلم ج ۳، ص ۴۵۹.
۳ـ تحریم، ۶.
۴ـ طه، ۵۰.
۵ـ تحف العقول، ۲۶۲.
۶ـ نورالثقلین، ۵۴۰، ص ۳۷۲.
۷ـ همان، ص ۳۷۲ و ۳۷۳.
۸ـ طاها، ۱۲۳.
۹ـ کافی، ج ۳، ص ۴۰۹.
۱۰ـ عنکبوت، ۴۵.
آیت الله جوادی آملی
منبع: پاسدار اسلام - آبان ماه سال 1392 شماره 383 -