کرامت انسان و حقوق او از دیدگاه امام رضا علیه السلام

1)    امام رضا ^{«علیه السلام»}:

زکریا بن آدم: سألت الرضا ^{«علیه السلام»} عن رجل من اهل الذمه اصابهم جوع فاتی رجل بولد له، فقال: هذا لک اطعمه و هو لک عبد. قال: لا یبتاع حر، فانه لا یصلح لک و لا من اهل الذمه:(1)

زکریا بن آدم  گوید: از امام رضا ^{«علیه السلام»} پرسیدم که مردی از اهل ذمه (غیر مسلمان مقیم در کشورهای اسلامی) که به فقر و گرسنگی مبتلا شده بود فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او برده ی تو باشد. امام فرمود: (انسان) آزاده خریده و فروخته نمی شود. این کار شایسته ی تو نیست، از ذمیان نیز روا نمی باشد.

سخن امام، در حدیث مذکور، اوج کرامت انسان و اصالت حقوق او نفی ارزشهای مالی را روشن می سازد. امام رضا ^{«علیه السلام»} اجازه نمی دهد آزادی فرزند انسانی اگر چه ذمی و کافر باشد، با امور مادی معاوضه گردد، و آزادی انسان به جرم اینکه گرسنه است خدشه دار شود. از نظر امام، انسان آزاد است و احتیاجات اقتصادی نمی تواند او را برده ی کسی سازد و آزادی خدادادی او را سلب کند، اگر چه مسلمان نباشد.

در جامعه ی الهی رضوی، ارزش و والایی انسان پایه و اصل قرار دارد، و کلیه ی قوانین با توجه به این اصل تدوین می گردد، و روابط مالی و مبادلات اقتصادی همه در چهارچوب این بینش انجام می شود، و بر محور این اندیشه دور می زند که سرمایه، سود، کالا و هر چیز ارزشمندی برای انسان است و باید در خدمت او قرار گیرد. انسان برای رشد سرمایه و تولید نیست تا در خدمت سرمایه و کالا قرار گیرد، بلکه اینها همه برای انسان و رشد انسان و در خدمت انسان است. البته تحقق این امور در صورتی است که جامعه براستی جامعه ی رضوی و اسلامی باشد؛ نه اینکه در ظاهر ادعای پیروی از ولایت کند، و خود را «رضوی» بداند، و در باطن، حاکمیت با معیارها و بینشهای ماده پرستی و سرمایه داری باشد.

یادآوری این نکته نیز لازم است، که در اسلام و اندیشه های الهی امام رضا ^{«علیه السلام»} اصول تربیتی و اخلاقی و مبانی ایمانی و اصول دینی، از اقتصاد و مسائل مالی و سیاسی و … جدا نیست. اخلاق و اقتصاد با هم رابطه دارند، توحید و عدل با ضوابط اجتماعی و قوانین اقتصادی، پیوندی ناگسستنی دارد، و همه ی قوانین بر محور عقیده به خدا دور می زند.

2)    امام رضا ^{«علیه السلام»:}

قال رسول الله ^{«صلی الله علیه و آله و سلم»} رأس العقل بعد الایمان بالله، التودد الی الناس و اصطناع الخیر الی کل بر و فاجر: (2)

نقل از پیامبر اکرم: اوج خردمندی پس از ایمان به خدا دوستی با مردم و نیکوکاری نسبت به هر (انسان) نیکوکار و بدکاری است.

این تعلیم که امام رضا ^{«علیه السلام»} از پیامبر ^{«صلی الله علیه و آله و سلم»} نقل فرموده است، چه آموزش والا و ارزشمندی به بشریت داده است. در این تعلیم، انسان معیار اصلی قرار گرفته است، نه دیگر چیزها. حتی می نگریم که تقوا که یکی از اصولی ترین معیارهای شرع و دین است نیز ملاک لزوم احسان و نیکی قرار نگرفته است، که اگر انسانهای تقوا پیشه یافت شدند مورد نیکی و بزرگداشت قرار گیرند، و گر نه نه، و باید از همه کس، مهر و محبت و عاطفه و نیکوکاری دریغ گردد و همگان در هر حال و وضعیتی هستند، رها شوند و مورد لطف و محبت انسانهای دیگر قرار نگیرند، نه، چنین نیست؛ بلکه بنابراین تعالیم، همه ی افراد نوع انسان شایسته اند که مورد محبت و یاری رسانی قرار گیرند، و انسان در این بینش، باید مهرورزی و دوستی خویش را در سراسر جامعه ی انسانی بگستراند، و چون خورشید همگان را مشمول گرامی لطف و محبت خویش سازد.

این تعالیم است که می تواند ائمه طاهرین ^{«علیهم السلام»}  یعنی آموزگاران بزرگ علوم و تعالیم قرآن - را به بشریت تشنه ی امروز معرفی کند، و عظمت و والایی فرهنگ اسلام را بر همگان روشن سازد، نه کوتاه فکریها و تعصبهای خام و جاهلانه ی گروهی که از جوهر و روح تعالیم معصومان ناآگاهند و بی خبر.

بنابراین، ضابطه، انسان بودن است، و انسان گر چه زشتکار و فاجر باشد، باید از نیکی کردن و توجه مردم محروم نماند، که این گونه برخورد می تواند خود عامل اصلاح کج رفتاران باشد، و ایشان را به جامعه ی ایمانی و سرشتهای نیک آن جلب و جذب کند. انسان هنگامی که از جامعه ی مؤمنان نیکی دید، به آنان می گراید، و شیوه و روش آنان را راه و رسم زندگی خویش قرار می دهد. و این، راه عرضه ی گفتار نیک و محاسن کلام ائمه ی طاهرین ^{«علیه السلام»} است.

3)    امام رضا ^{«علیه السلام»}:

یا علی بن شعیب! من احسن الناس معاشا؟ قلت: انت یا سیدی اعلم به منی. فقال: من حسن معاش غیره فی معاشه. یا علی! من أسوأ الناس معاشا! قلت: انت اعلم قال: من لم یعش غیره فی معاشه …:(3)

ای علی بن شعیب! چه کسی از همه ی مردم بهتر زندگی می کند! گفتم: ای سرور من، تو داناتری. گفت: آن کس که دیگران در زندگی او شریک باشند. چه کسی از همه بدتر زندگی می کند؟ گفتم: تو داناتری! گفت: آن کس که دیگران در زندگی او شریک نباشند».

و این قاعده ای است ارزشمند در روابط اجتماعی و سیر گردش ثروت، که باید انسانی باشد و هر کس دیگران را در زندگی خویش شریک سازد و برادرانه با آنان رفتار کند و دیگران از هر آنچه او دارد بهره مند گردند.

4)    امام رضا ^{«علیه السلام»}:

عن ابائه ^{«علیه السلام»} ، عن علی ^{«علیه السلام»} قال: قال رسول الله ^{«صلی الله علیه و آله و سلم»} : اصطنع الخیر الی من هو أهله و الی من هو غیر اهله، فان لم تصب من هو أهله فأنت أهله: (4)

نقل از پدران خود ^{«علیه السلام»} از امام علی ^{«علیه السلام»} : پیامبر اکرم ^{«صلی الله علیه و آله و سلم»} فرمود: نیکی کن نسبت به آنان که شایسته اند و آنان که شایسته نیستند؛ (زیرا) اگر به (انسان) شایسته ای دست نیافتی، تو (خود) شایسته ی نیکوکاری (و دست یازیدن به کار خیر) هستی.

5)    امام رضا ^{«علیه السلام»} :

و فرق بخراسان ماله کله فی یوم عرفه: فقال له الفضل بن سهل: ان هذا المغرم؛ فقال «علیه السلام»: بل هو المغنم، لا یعدن مغرما ما ابتغیت به أجرا و کرما: (5)

امام در خراسان، همه ی اموال خویش را در روز عرفه (میان مردم و نیازمندان) تقسیم کرد. (در این هنگام) فضل بن سهل گفت: این کار زیان است. امام فرمود: بلکه این کار غنیمت و سود است. آنچه را برای دستیابی به پاداش الهی و کرامت انسانی بخشیدی، زیان مشمار».

6)     امام رضا ^{«علیه السلام»} :

معمر بن خلاد قال: کان اذا أکل أتی بصحفه فتوضع بقرب مائدته فیعمد الی أطیب الطعام مما یوتی به، فیأخذ من کل شیی ء شیئا فیضع فی تلک الصحفه ثم یأمر بها للمساکین:(6)

معمر بن خلاد می گوید: هنگامی که امام رضا ^{«علیه السلام»} غذا می خورد سینی می آوردند و نزدیک سفره می گذاشتند. او به بهترین غذایی که برایش می آوردند می نگریست، و از هر غذا مقداری را برمی داشت و در آن سینی می نهاد، سپس دستور می داد آن سینی غذا را برای بینوایان ببرند.

امام رضا ^{«علیه السلام»} نمی تواند غذایی را بخورد که بینوایان از آن نخورده باشند. از اینرو، هر گاه می خواهد غذا بخورد، از آنچه در سفره ی خوراک اوست، برای محرومان و گرسنگان می فرستد.

7)    امام رضا ^{«علیه السلام»} :

یاسر الخادم! قال … فقال لی بعد ما صلی الظهر: یا یاسر ما اکل الناس شیئا؟ قلت: یا سیدی من یأکل ههنا مع ما انت فیه. فانتصب «علیه السلام» ثم قال: هاتوا المائده و لم یدع من حشمه أحدا الا اقعده معه علی المائده، یتفقد واحدا واحدا … فلما فرغوا من الأکل اغمی علیه …:(7)

یاسر می گوید: (در روزی که امام رضا ^{«علیه السلام»} مسموم شده بود و در همان روز درگذشت) پس از اینکه نماز ظهر را گزارد، به من گفت: ای یاسر، مردم (اهل خانه و کارکنان و خدمتگزاران) چیزی خوردند؟ گفتم: آقای من! که می تواند غذا بخورد با اینکه شما در چنین حالی هستید (حال مسمومیت شدید و واپسین لحظات حیات)، (در این هنگام) امام راست نشست، سپس گفت: سفره را بیاورید، و همگان را بر سر سفره فراخواند و کسی را فروگذار نکرد و یکایک را مورد محبت و مهر خویش قرار داد … هنگامی که همه غذا خوردند، امام بیهوش افتاد …

امام بزرگ انسان، حتی در آن حالت که مسمومیت تار و پود وجود او را متلاشی ساخته است، در اندیشه ی انسان است، و در اندیشه ی شکمهای گرسنه. از اینرو، با همه ی ناراحتی و زحمت راست می نشیند، همه ی یاران و کارگزاران را فرامی خواند، و ایشان را بر سر سفره می نشاند، و یکایک آنان را مورد محبت و مهر خویش قرار می دهد، تا همه غذا بخورند و به خاطر حال سخت او گرسنه نمانند.

8)    امام رضا ^{«علیه السلام»} :

ابراهیم بن العباس: ما رایت ابالحسن الرضا ^{«علیه السلام»} جنی احدا بکلمه قط، و لا رأیته قطع علی أحد کلامه حتی یفرغ منه،. و ما رد احدا عن حاجه یقدر علیها، و لا مد رجلیه بین یدی جلیس له قط، و لا اتکاء بین یدی جلیس له قط، و لا رأیته شتم احدا من موالیه و ممالیکه قط … و کان اذا خلا و نصب مائدته اجلس معه علی مائدته ممالیکه و موالیه حتی البواب السائس … و کان کثیر المعروف و الصدقه فی السر و اکثر ذلک یکون منه فی اللیالی المظلمه …:(8)

ابراهیم بن عباس گوید: هیچگاه ندیدم که امام ابوالحسن الرضا ^{«علیه السلام»} کلمه ای به زیان کسی بگوید، و نه سخن کسی را پیش از پایان آن قطع کند، و نه حاجت کسی را که به ادای آن توان داشت، رد کند. هیچگاه نزد کسی که در حضور او نشسته بود، پایش را دراز نکرد، و بر متکا در برابر افراد تکیه نداد، همه ی کارکنان و غلامانش را بر سر سفره می نشاند، حتی دربانان و مهتران را … و بسیار احسان می کرد، و بسیار صدقه می داد، و این کار را بیشتر در شبهای تاریک انجام می داد …».

امام، تا مرز قدرت نیاز نیازمندان را برمی آورد، و خواسته ی کسی را رد نمی کرد، و هر گاه بر سر سفره می نشست، همه ی خدمتگزاران را در کنار خود می نشاند، و با آنان غذا می خورد. به ناتوانان فراوان رسیدگی می کرد، و پول و غذا و … در پنهانی به خانه های مستمندان می برد، و بیشتر این کارها را در دل شبهای تاریک انجام می داد؛ و چنین بود امام بزرگوار انسان. در قلمرو تعلیم و تربیت چنین معیارهایی را به بشریت آموخت، و در میدان عمل خود پیشتاز عمل کردن کامل آن تعالیم بود، و جامعه ی رضوی، و پیرو مکتب امام رضا ^{«علیه السلام»} باید در روابط انسانی چنین باشد، و در زندگی اقتصادی چنان، و باید چون امام خود بیندیشد و آنچنان عمل کند.

پی نوشت ها:

1- تهذیب 77: 7؛ مسند الامام الرضا ^{«علیه السلام»} 304: 2.

2- عیون اخبار الرضا ^{«علیه السلام»} 35: 2، مسند الامام الرضا «علیه السلام» 4: 1.

3- مسند الامام الرضا ^{«علیه السلام»} 315: 2.

4-  عیون اخبار الرضا ^{«علیه السلام»} 35: 2.

5-  بحار 100: 49.

6- کافی 52: 4؛ الامام الرضا ^{«علیه السلام»} 39: 1.

7- عیون اخبار الرضا ^{«علیه السلام»} 241: 2.

8-  عیون اخبار الرضا ^{«علیه السلام»} 184: 2؛ مسند الامام الرضا ^{«علیه السلام»} 45: 1.

منبع: حکیمی ، محمد، امام رضا ^{علیه السلام}  زندگی و اقتصاد، مشهد: آستان قدس رضوی، شرکت به نشر ‫، انتشارات، 1381، ص 178 تا 184.