حلیمه ریحانی
یکی از ویژگی‌های مهم ایرانیان كه بین جهانیان زبانزد است بحث فرهنگ و پای‌بندی به سنت‌هاست. آن‌چه امروز باعث مباهات ماست تشرّف نیاکان ما به دین اسلام و مذهب تشیع است؛ دینی که به خاطر آموزه‌های جامع و مانع خود، بر فرهنگ ایرانیان تأثیر بسیار گذاشت و به علّت دور بودن از تعصّب، با مصادیق فرهنگی صحیح آن نجنگید،. بلکه سنن صحیح آن را با خود همسو نمود. عيد نوروز و آيين خانه تكاني يكي از اين موارد است؛ اسلام هم به مسأله‌ی پاكيزگي و صله‌ی رحم تأكيد فراوان دارد.
یکی ديگر از این سنت‌ها آیین شب یلداست که معمولاً هر ساله شب آخر پاییز که طولانی‌ترین شب سال است؛ اعضای خانواده در کنار هم شب‌نشینی می‌کنند و بزرگ‌تر‌ها برای جمع، اشعاري از شاعران بزرگ ايران می‌خوانند، داستان می‌گویند، به تفسير آياتي از قرآن كريم مي‌پردازند و يا از سيره و روش اهل بيت و زندگي آنان سخن مي‌گويند.
آیین شب یلدا یا شب چلّه، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و میوه‌های گوناگون است که همه جنبه‌ي نمادین دارند و نشانه‌ي برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی هستند.
به راستي چه چيزي در دل شب نهفته است كه حضرت زين العابدين و ساير ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) ارتباطي عاشقانه با شب دارند؟ در اين نوشتار كوتاه نگاه زيباي امام سجاد علیه السلام را به شب ستوده و به بعضي از موارد آن اشاره مي‌كنيم:
1ـ شب بستر آرامش، راحتی و لذّت
به بیان امام سجّاد (علیه‌السلام) خدا شب را برای استراحت از رنج و دشواری‌های روز آفرید. نعمت خواب را در آن قرار داد تا سبب آرامش و لذت انسان باشد.[1] (صحیفه‌ی سجّادیه، دعای6)
اما نه آسایش بی حدّ و مرز. امام (علیه‌السلام) این نعمت‌ها را سبب اصلاح حال انسان و آزمایش آن‌ها می‌دانند و می‌فرمایند: «خدا می‌نگرد که انسان‌ها در اوقات طاعت و در جاهای واجب و موارد احکامش چگونه‌اند؟»[2] (همان)
2ـ قرآن مونس شب‌های تار
انسان شیفته در پی کوچک‌ترین فرصتی است تا کلام محبوبش را بشنود و جانش را با آن معطّر نماید. چه فرصتی بهتر از خلوت و تاریکی شب برای نجوا و زمزمه کردن کلام الهی یار، قرآن، کتابی که برنامه‌ی زندگی و سعادت انسان است. قرائت، تدبّر و تفکّر در آن می‌تواند عمل به آیات را به دنبال آورد. قرآن، نور است و چه روشنگری بهتر از قرآن در تاریکی شب؟ امام سجاد (علیه‌السلام) از خداوند می‌خواهند که قرآن را مونس او در تاریکی شب قرار دهد.[3] (همان، دعای 42)
3ـ شب بهانه‌ای برای خدمت به خلق
پیشوای عابدان، زین العابدین، خلوت و تاریکی شب را بهترین فرصت می‌دانست تا درد گرسنگی نیازمندان را با انفاق پنهانی درمان کند. سیره‌ی امام (علیه‌السلام) تفسیر و تبیین آیات قرآن است. آن قدر کیسه‌های طعام را شبانه حمل نمود که اثر حمل آن بر بدن مبارکش نقش بست. (رک: پیشوایی، ص )
امام سجاد (علیه‌السلام) از نسل آن امامی است که فرمود: هرگز راضی نمی‌شوم که به من امیر جامعه‌ی اسلامی بگویند در حالی که من سیر باشم و در گوشه‌ای از مملکت اسلامی گرسنه‌ای باشد. (نهج البلاغه)
در بلندترین شب سال، ما لذت بردن را در خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های متنوع و بهتر می‌دانیم، امّا اسوه‌ی پارسایان لذت را در آن می‌داند که هیچ سفره‌ای بی‌نان نباشد، خوشی خود را در شادی محرومان و یتیمان می‌شمارد. یک سفره‌ی متنّوع و مفصّل نمی‌چیند و سفره‌ی ساده‌ی خود را با همه تقسیم می‌کند.
4ـ یاد پدر و مادر در لحظه‌های شب
در فرهنگ اسلامی، پدر و مادر حقّ ویژه‌ای بر انسان دارند، تا جایی که خداوند در چند جای قرآن پس از امر به اطاعت از خود، امر به اطاعت از والدین به آن‌ها نموده است. اسوه‌ی عابدان از خدا تقاضا می‌کند که یاد پدر و مادر را بعد از نمازها و در هر لحظه از شب و در هر ساعتی از روز از یاد او نبرد.[4] (همان، دعای24) یعنی پیوسته به یاد پدر و مادر باشیم: در شب و روز پس می‌توان قسمتی از بلندای شب را به یاد پدر و مادر اختصاص داد و با دیدار از آن‌ها، رفع نیازمندی‌هایشان، ابراز محبت زبانی و... پیرو پیشوای مؤمنان بود.
5ـ شب، عامل پیوند و رشد
بلندترین شب سال، معمولاً بهانه‌ی خوبی برای صله‌ی رحم و جمع شدن اعضای خانواده در کنار هم است. می‌توان از بلندای این شب برای بلند مرتبه شدن نفس، استفاده کرد. آموزه‌های الگوی مکارم اخلاق به ما می‌آموزد که از خدا مدد بجوییم تا هر که با ما قطع رابطه کرده با او بپیوندیم و هر کس از ما غیبت و بدگویی نموده، خوبی‌هایش را ذکر کنیم.[5] (همان، دعای20)
پس مهمانی‌ها و شب نشینی‌ها را می‌توان عرصه‌ی تمرین خوبی‌ها و مبارزه با بدی‌ها قرار داد دور هم بود و سخن گفت اما به نیکی. امام سجاد (علیه‌السلام) آسایش بدن را در شکر نعمت‌های الهی می‌داند. می‌توان در این جلسات شکر زبانی و عملی نعمت‌های الهی را به جا آورد و نعمت‌های خدا را شمرد که شمارش نعمت‌هایش در حقّ ما به اتمام نمی‌رسد.
آن چه از سیره‌ی امام زین العابدین (علیه‌السلام) گفتیم، نشان می‌دهد که توجّه ویژه‌ی امام در آن است که از همه‌ی لحظات عمر، از جمله لحظات شب طوری بهره گیرند که سبب رشد و تعالی انسانی شود. این رشد گاه از مجرای خودسازی گاه از طریق توجه به مردم و خدمت به آن‌ها و گاه از طریق ارتباط ویژه با هم نوعان صورت می‌گیرد که همه‌ی این‌ها در راستای بندگی خداست. از این رو امام سجاد (علیه‌السلام) از خدا عمر طولانی می‌طلبد به شرط طاعت و بندگی خدا (تا عمل صالح نردبان رشد و قرب او گردد) و زمین عمرش چراگاه شیطان نشود از خداوند می‌خواهد که قبض روح کند و این گنجینه‌ی بزرگ الهی، یعنی عمر انسان تلف نشود.[6] (همان، دعای20) از معبود درخواست دارد، طوری زندگی کند و شب و روزش را سپری نماید که برای آن خلق شده، یعنی عبودیت و بندگی.[7] (همان)
شاید عصاره‌ی موارد ذکر شده را بتوان در این دعای امام سجاد (علیه‌السلام) مشاهده نمود که فرمودند: «خدایا درهر ساعتی از ساعات، بهره‌ای از بندگی خودت و سهمی از شکرت قرار بده و در این روز و شب و همه‌ی ایام ما را برای کار خیر کردن و از بدی دوری جستن موفّق بدار، به شکر و سپاس گذاری از نعمت‌هایت و پیروی از سنّت‌های شرع و دوری از بدی‌ها توفیق ده و به کار امر به معروف و نهی از منکر و ترویج و حفظ آیین اسلام و محو بدعت‌های باطل و لغزش‌های آن مؤیّد فرما و به نصرت دین حق و تعظیم و اکرام آن و به ارشاد و راهنمایی گمراهان و کمک به ناتوانان و یاری مظلومان توفیقی کرامت فرما.[8] (همان، دعای6)
نکته‌ی اخلاقی قابل توجّه آنست که امام سجاد (علیه‌السلام) که عامل به این مواردند آن قدر اعمال و طاعاتش را در محضر الهی ناچیز می‌بیند که به خداوند عرضه می‌دارد: خدایا من (همیشه از شب) داخل در صبح و (از روز) داخل در شب می‌شوم در حالی که عمل و کردارم (طاعت و بندگیم) را اندک می‌بینم.[9]
امید است که شب‌هایمان رنگ و بوی شب‌های زاده‌ی زهرا، امام سجاد (علیهما‌السلام) را بگیرد.
پی‌نوشت‌ها:
1. «فَخَلَقَ لَهُمُ اللَّيْلَ لِيَسْكُنُوا فِيهِ مِنْ حَرَكَاتِ التَّعَبِ وَ نَهَضَاتِ النَّصَبِ، وَ جَعَلَهُ لِبَاساً لِيَلْبَسُوا مِنْ رَاحَتِهِ وَ مَنَامِهِ، فَيَكُونَ ذَلِكَ لَهُمْ جَمَاماً وَ قُوَّةً».
2. «بِكُلِّ ذَلِكَ يُصْلِحُ شَأْنَهُمْ، وَ يَبْلُو أَخْبَارَهُمْ، وَ يَنْظُرُ كَيْفَ هُمْ فِي أَوْقَاتِ طَاعَتِهِ، وَ مَنَازِلِ فُرُوضِهِ، وَ مَوَاقِعِ أَحْكَامِهِ».
[3]. «وَ اجْعَلِ الْقُرْآنَ لَنَا فِي ظُلَمِ اللَّيَالِي مُونِساً».
[4]. «اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَهُمَا فِي أَدْبَارِ صَلَوَاتِي، وَ فِي إِنًى مِنْ آنَاءِ لَيْلِي».
[5]. «وَ أُكَافِيَ مَنْ قَطَعَنِي بِالصِّلَةِ، وَ أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِي إِلَى حُسْنِ الذِّكْر».
[6]. «وَ عَمِّرْنِي مَا كَانَ عُمُرِي بِذْلَةً فِي طَاعَتِكَ، فَإِذَا كَانَ عُمُرِي مَرْتَعاً لِلشَّيْطَانِ فَاقْبِضْنِي إِلَيْكَ قَبْلَ أَنْ يَسْبِقَ مَقْتُكَ إِلَيَّ».
[7]. «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الانسَ الاَّ ليَعْبُدونِ».
8. «اللَّهُمَّ اجْعَلْ لَنَا فِي كُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِهِ حَظّاً مِنْ عِبَادِكَ، وَ نَصِيباً مِنْ شُكْرِكَ ... وَفِّقْنَا فِي يَوْمِنَا هَذَا وَ لَيْلَتِنَا هَذِهِ وَ فِي جَمِيعِ أَيَّامِنَا لِاسْتِعْمَالِ الْخَيْرِ، وَ هِجْرَانِ الشَّرِّ، وَ شُكْرِ النِّعَمِ، وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ حِيَاطَةِ الْإِسْلَامِ، وَ انْتِقَاصِ الْبَاطِلِ وَ إِذْلَالِهِ، وَ نُصْرَةِ الْحَقِّ وَ إِعْزَازِهِ، وَ إِرْشَادِ الضَّالِّ، وَ مُعَاوَنَةِ الضَّعِيفِ، وَ إِدْرَاكِ اللَّهِيف».
[9]. «اللَّهُمَّ إِنِّي أُصْبِحُ وَ أُمْسِي مُسْتَقِلًّا لِعَمَلِي».